I. Styczek terminem alalia określiła zaburzenia rozwoju mowy wynikające z uszkodzenia struktur mózgowych, które nastąpiło przed rozwojem mowy dziecka.
Alalia traktowana jest w literaturze jako opóźnienie w rozwoju mowy określane też jako opóźniony rozwój mowy, opóźnienie w nabywaniu kompetencji lub rozwoju sprawności realizacyjnych, niedorozwój mowy, niemota. Ogólnie rzecz ujmując chodzi o określenie sytuacji, w której u dziecka nie pojawił się określony etap rozwoju mowy w czasie uznanym powszechnie za typowy.
B. Ostapiuk natomiast wyróżnia alalię pierwotną i wtórną.
Alalia pierwotna to takie zaburzenie, w którym odbiór, utrwalanie, przetwarzanie elementarnych jednostek języka obecnych w tekstach mówionych otoczenia w wielopoziomowy paradygmatyczny i syntagmatyczny porządek języka przebiega prawidłowo. Umiejętność dźwiękowej realizacji tekstów językowych jest natomiast niemożliwa lub zaburzona. Alalia pierwotna dotyczy więc tych dzieci, które nie mówią, ale mowę rozumieją. Alalia pierwotna narusza funkcjonowanie dziecka jako nadawcy komunikatu, ale pozwala mu funkcjonować w roli jego odbiorcy, umożliwia rozwój myślenia i poznawania językowego, pozwala na językową regulację własnych emocji i zachowań.
Alalia wtórna zaś jest wtedy, kiedy dziecko nie mówi i przede wszystkim mowy nie rozumie. Alalia wtórna zaburza wszystkie obszary funkcjonowania związane z językiem: myślenie, poznawanie, rozumienie własnych i cudzych zachowań, porozumiewanie się w rolach tak odbiorcy jak i nabywcy komunikatu.
B. Smyczek wyjaśnia natomiast powołując się na prace L. Karczmarka, Z. Kordyl, I. Styczek oraz J.E. Nowak, że alalia (zwana też niemotą, słuchoniemotą, afazją rozwojową) różni się od afazji dziecięcej tym, że afazja jest częściową lub całkowitą utratą umiejętności mówienia lub rozumienia, podczas gdy przy alalii uszkodzenie struktur korowych następuje jeszcze przed rozwojem mowy i uniemożliwia jej prawidłowy rozwój. Mowa rozwija się z opóźnieniem, które może wyrównać się do 6-7 roku życia (alalia prosta) lub trwa dłużej (alalia złożona).
B. Smyczek podaje dwie zasadnicze formy alalii: ekspresywną i percepcyjną.
Alalia percepcyjna (inaczej: recepcyjna, impresywna, słuchoniemota sensoryczna, głuchota słowna, alalia sensoryczna) występuje rzadko, bywa rozpoznawana mylnie jako głuchota lub oligofrenia, z powodu braku reakcji dziecka na kierowane do niego pytania i wypowiedzi. Kontakt z otoczeniem utrzymuje dziecko za pomocą gestów i mimiki. Rozumienie w alalii sensorycznej jest bardzo ograniczone, a możliwość posługiwania się mową przewyższa możliwość rozumienia. Bywa, że słownictwo jest bogate, ale wypowiedzi – bezsensowne.
Alalia ekspresywna (inaczej: ruchowa, rozwojowa, motoryczna) charakteryzuje się dobrym rozumieniem mowy, a jeżeli jest ono zaburzone, to w mniejszym stopniu niż mówienie. Natomiast utrudnione może być rozumienie długich i złożonych zdań. Zaburzeniom mowy o charakterze motorycznym może towarzyszyć ogólna niesprawność motoryczna lub tylko niezręczność w wykonywaniu precyzyjnych ruchów. Mówienie w alalii motorycznej w początkowej fazie mowy może być wspierane gestami, słownictwo ubogie, wyrazy zniekształcane.
Prof. J. Cieszyńska natomiast podaje, że alalia to zaburzenie rozwoju mowy spowodowane brakiem dominacji lewej półkuli dla przetwarzania języka. Afazja dziecięca zaś to zaburzenia rozwoju mowy spowodowane uszkodzeniem struktury kory mózgowej w lewej półkuli mózgu.
Alalia i afazja dziecięca dają bardzo podobne objawy, tj:
- zaburzenia rozwoju mowy,
- zaburzenia sekwencji: jedzenia, ubierania się,
- trudności w kontynuowaniu zabaw z rówieśnikami,
- zaburzenia linearności i hierarchiczności,
- brak lub opóźnienie formowania się dominacji stronnej.
CHARAKTERYSTYKA ALALII:
- dostateczny rozwój umysłowy (jeżeli jest upośledzenie, to wtórne spowodowane brakiem mowy),
- dobra ruchomość narządów mowy,
- prawidłowy słuch fizjologiczny (chociaż w alalii percepcyjnej może być obniżenie słyszalności),
- dziecko nie mówi w ogóle (głównie w alalii motorycznej),
- posługuje się gestami, krzykami, onomatopejami lub kilkoma wyrazami z własnego słownika,
- dziecko nie jest w stanie powtarzać.
Alalia może trwać do 7, a nawet 14 roku życia, stopniowo przechodząc w dyslalię. Dziecko rehabilitowane coraz rzadziej używa gestów i onomatopei, przyswaja sobie coraz więcej wyrazów, wymowa staje się coraz bardziej poprawna. Alalia występuje częściej u chłopców niż u dziewcząt.
CHARAKTERYSTYKA DZIECI ALALICZNYCH:
E. Dilling-Ostrowska (1990) dowodzi, że dzieci afatycznczne (alaliczne) wykazują określone cechy: są nadmiernie aktywne bądź mają skłonność do odosobnienia, przejawiają trudności w skupianiu uwagi i dużą jej rozpraszalność, brak im umiejętności zabawy w gronie rówieśników. W toku badania neurologicznego u dzieci tych nie stwierdza się – poza zaburzeniami mowy innych odchyleń. Nic mają również zaburzeń w zakresie aparatu wykonawczego mowy. Wrodzone zaburzenia mowy (czyt.: rozwojowa afazja, dysfazja dziecięca) częściej występują u chłopców niż u dziewczynek i częściej dotyczą dzieci z genetycznie uwarunkowaną leworęcznością lub oburęcznością niż dzieci praworęcznych. W ich rodzinach spotyka się przypadki zaburzeń mowy, dysleksji i dysgrafii.
PRZYCZYNY ALALII:
Trudne jest określenie przyczyn alalii. Przypuszcza się, że mogą to być:
- uszkodzenia mózgu spowodowane urazem porodowym, zapaleniem mózgu i opon mózgowych,
- zatrzymaniem się w rozwoju pewnych struktur korowych,
- urazy czaszki, przed rozwojem mowy.
W praktyce rozwojową afazję dziecięcą często się myli z prostym opóźnieniem rozwoju mowy, upośledzeniem umysłowym, autyzmem i głuchoniemotą, dlatego też jej rozpoznanie jest trudne i wymaga wielu badań. Konieczne jest przeprowadzenie:
- badania słuchu aby wykluczyć głuchotę;
- badania rozwoju umysłowego – w celu wykluczenia upośledzenia umysłowego, co wszakże w przypadku alalii percepcyjnej (czyt.: rozwojowej afazji, dysfazji percepcyjno-ekspresyjnej) nie jest takie proste, gdyż dziecko nie rozumie poleceń, a przecież powszechnie stosowane testy do badania poziomu rozwoju umysłowego (zarówno słowne, jak i bezsłowne) wymagają zrozumienia polecenia;
- badania neurologicznego;
- dokładnego wywiadu i dłuższej obserwacji dziecka.
OBJAWY niepokojące, które mogą świadczyć o alalii są:
- brak pierwszych słów do 18 miesiąca życia,
- brak łączenia dwóch wyrazów w 2 roku życia,
- brak zdań do 2,6 roku życia,
- nieprawidłowa artykulacja wielu głosek,
- trudności z zapamiętywaniem i przypominaniem nazw,
- mały zasób słownictwa,
- trudności z rozumieniem pytań i poleceń,
- dziecko niechętnie słucha czytanych tekstów,
- występuje wydłużony czas reakcji na bodziec – słuchowy, wzrokowy itp.
POSTĘPOWANIE LOGOPEDYCZNE W ALALII
Postępowanie logopedyczne jest długotrwałe i stanowi część składową kształtowania całej osobowości dziecka.
- Indywidualne zajęcia rozwojowe w celu przyspieszenia rozwoju poszczególnych funkcji psychicznych dzieci, pracę z dzieckiem należy rozpocząć możliwie najwcześniej:
- Uwagi, pamięci, spostrzegawczości, myślenia,
- naukę mówienia i rozumienia,
- naukę czytania, pisania i liczenia,
- gimnastykę i rytmikę,
- zajęcia artystyczno – techniczne
- ćwiczenia korekcyjne wymowy.
- Nawiązanie kontaktu z dzieckiem pełnego życzliwości, zaufania, wytworzenie tej atmosfery również w przedszkolu i domu.
- Częste przebywanie dziecka z rówieśnikami.
- Metody należy dostosować do możliwości psychofizycznych dziecka.
W rewalidacji dziecka winny uczestniczyć trzy instytucje: poradnia, rodzina, przedszkole (szkoła).
Nie można zmuszać dziecka do mówienia, ani do powtarzania, zacznie mówić dopiero wtedy, gdy będzie kojarzyć konkretne wyrazy z odpowiednimi przedmiotami lub czynnościami. Należy wzbudzać u dziecka chęć do mówienia oraz zainteresowanie mową, a przede wszystkim rozwijać rozumienie mowy. Wykorzystujemy w tym celu zabawy, gry, inscenizacje, barwne ilustracje. Materiał wyrazowy powinien być odpowiednio dobrany pod względem stopnia trudności. Początkowo wymagania winny być niewielkie, ale stopniowo i bardzo ostrożnie je zwiększamy. Systematyczną pracę rozpoczynamy jak najwcześniej, choć często jest to trudne przed 5 rokiem życia dziecka. Wykorzystujemy dodatkowo wzrok i czucie, zarówno u dzieci z zaburzeniami w nadawaniu i odbiorze mowy. Znaczenie wyrazów wyjaśniamy dziecku z zaburzeniami percepcji mowy za pomocą gestów i ilustracji. Jak najwcześniej włączamy do reedukacji naukę pisania i czytania, gdyż te umiejętności pozwolą utrwalić osiągnięte wyniki w mówieniu i rozumieniu mowy.
Dzieci alaliczne i afatyczne mają duże trudności w uczeniu się, proces uczenia się następuje bardzo powoli. W dalszym ciągu prowadzimy ćwiczenia, usuwając wszelkie wadliwe artykulacje z dziećmi, które uczęszczają już do szkoły.
Bibliografia:
- G. Jastrzębowska, Afazja, dysfazja dziecięca. Praca zbiorowa pod red. T. Gałkowskiego i G. Jastrzębowskiej Logopedia – pytania i odpowiedzi. Tom 2. Opole, 2003.
- G. Jastrzębowska, Opóźnienie rozwoju mowy. Praca zbiorowa pod red. T. Gałkowskiego, E. Szeląg, G. Jastrzębowskiej Podstawy neurologopedii. Opole, 2005.
- B. Ostapiuk, Zaburzenia dźwiękowej realizacji fonemów języka polskiego – propozycja terminów i klasyfikacji. Logopedia 2000, Tom 28.
- B. Smyczek, Zaburzenia mowy spowodowane uszkodzeniem struktur korowych – alalia i dyslalia. http://www.profesor.pl/mat/na7/na7_b_smyczek_030804_1.php
- Referat wygłoszony przez prof. J. Cieszyńską podczas konferencji logopedycznej w Krakowie 03.12.2009 na temat: Afazja u dzieci. Problemy diagnostyczne i terapeutyczne.