Wytwarzanie głosu i mowy wymaga współdziałania ze sobą wielu narządów, które można podzielić (z foniatrycznego punktu widzenia) na następujące struktury:
- wytwarzające niezbędny dla fonacji strumień powietrza wydychanego- płuca, oskrzela, tchawica;
- wzmacniające ton podstawowy – krtań;
- formujące barwę głosu i tworzące głoski mowy – tzw. nasada, czyli gardło, jama nosowa, jama ustna..
Istotnym na początku jest wskazanie, gdzie i jak powstaje niezbędny do wytworzenia głosu strumień powietrza wydychanego.
Klatka piersiowa utworzona jest z żeber, które przyczepiają się w jej części tylnej do kręgosłupa, a z przodu do mostka. Żebra są ustawione skośnie i zwrócone ku dołowi, idąc od przyczepu w części tylnej ku przodowi. Pomiędzy nimi rozpięte są dwa skośne mięśnie międzyżebrowe, których skurcz unosi żebra ku górze, zwiększając tym samym objętość klatki piersiowej. Rozszerzenie to powoduje wciągnięcie powietrza do klatki piersiowej, czyli fazę wdechową cyklu oddechowego. Opadnięcie żeber daje wydech. Tutaj mamy dwie składowe: pierwsza- bierna, polega na opadaniu żeber pod wpływem siły ciężkości i elastyczności tkanek otaczających żebra. Druga mniej wyraźna, to czynność mięśni międzyżebrowych, obniżających żebra i w ten sposób zmniejszających objętość klatki piersiowej. Jej ruchy wspomagane są ruchem przepony. Jest to płaski mięsień zamykający od dołu klatkę piersiową. Podczas skurczu dochodzi do aktywnego ruchu obniżającego jej sklepienie. Zwiększa to objętość klatki piersiowej, powodując wdech. Zwolnienie skurczu wyzwala powrót do stanu wyjściowego, czyli wydechu. Ten bierny ruch przepony wspomagany jest mięśniami tzw. tłoczni brzusznej.
Krtań jest narządem położonym w środkowej i przedniej części szyi. Ma ona kształt trójściennej piramidy, której podstawa skierowana jest ku górze, a wierzchołek- nieco ścięty i zaokrąglony- ku dołowi. U góry otwór górny krtani, zwany wejściem do krtani, wiedzie do gardła, u dołu krtań przechodzi w tchawicę, W jej strukturze wyróżniamy następujące elementy:
- szkielet krtani, utworzony przez chrząstki oraz połączenia między nimi (więzadła i stawy),
- jamę krtani wraz z wyścielającą ją błoną śluzową,
- mięśnie krtani.
Krtań bierze udział w czynności oddechowej- reguluje przepływ powietrza wdychanego i wydychanego, czynności fonacyjnej, czynności zawierającej- poprzez ochronne zamknięcie dróg oddechowych w czasie połykania, odruchu kaszlowego, wykrztuśnego i wymiotów.Krtań poza tym, że jest odcinkiem drogi oddechowej, jest narządem głosu. Czynność głosowa jest wynikiem drgania więzadeł głosowych zwanych fałdami głosowymi. Wysokość głosu zależy od długości fałdów głosowych, ich napięcia, częstości drgań i ciśnienia wydechowego powietrza. Barwa głosu uzależniona jest od budowy gardła, jamy nosowej i częściowo zatok przynosowych.
Gardło jest przestrzenią ciągnącą się od góry od podstawy czaszki, na dole dochodzi do krtani i przechodzi dalej w przełyk. Gardło dzieli się na:
- gardło górne tj. część nosową gardła, która znajduje się z tyłu jamy nosowej od trzonu kości klinowej do poziomu podniebienia miękkiego;
- gardło środkowe tj. część ustną gardła, od podniebienia miękkiego do nasady języka;
- gardło dolne tj. część krtaniową, której najniżej położonym punktem jest zachyłek gruszkowaty zlokalizowany poniżej szpary głośni.
Tylną ścianę gardła stanowi kręgosłup. Ściany gardła składają się z warstwy śluzowej, włóknistej i mięśniowej. Tę ostatnią tworzą mięśnie zwieracze i dźwigacze gardła. W obrębie błony śluzowej gardła znajdują się skupienia tkanki limfatycznej: na stropie części nosowej u dzieci migdałek gardłowy, w części ustnej na ścianach bocznych migdałki podniebienne i migdałek językowy w części krtaniowej. Te skupiska tkanki limfatycznej tworzą pierwszą linię obrony immunologicznej ustroju, drugą linią są węzły chłonne szyi.Gardło jest częścią drogi oddechowej (nos, gardło, tchawica) i pokarmowej (jama ustna, gardło, i przełyk), spełnia rolę obronną i jest obok krtani narządem mowy. Bierze udział w tworzeniu się głosu. Ulega on tutaj wzmocnieniu, nabiera wysokości i barwy.
Jama nosowa rozpoczyna się nozdrzami przednimi, które są ograniczone przez skrzydła i przedsionek nosa. Powietrze oddechowe przechodzi przez nozdrza przednie do przedsionka nosa. Przedsionek nosa pokryty jest skórą zawierającą włosy, gruczoły łojowe i potowe. Włosy przedsionka zatrzymują grube cząsteczki zanieczyszczeń, które przedostają się z powietrzem wdechowym, a następnie wychwytywane są przez śluz pokrywający błonę śluzową i rzęski komórek nabłonka. Przegroda nosa zbudowana z części kostnej i chrzęstnej, dzieli jamę nosową na połowę prawą i lewą. W ścianach bocznych jamy nosowej znajdują się trzy małżowiny nosowe: górna, środkowa i dolna. Pomiędzy tymi małżowinami, które są cienkimi blaszkami kostnymi pokrytymi błoną śluzową, wytwarzają się przewody jamy nosowej. Do przewodów tych w postaci małych otworów uchodzą zatoki przynosowe. Zatokami nazywamy jamy o różnej wielkości wypełnione powietrzem, które znajdują się wewnątrz niektórych kości czaszki. Wyróżniamy następujące zatoki szczękowe, czołowe, klinowe i komórki sitowe.
Szkielet kostny i chrzęstny nosa oraz małżowiny i zatoki oboczne pokrywa błona śluzowa. W błonie śluzowej jamy nosowej wyróżniamy dwie okolice: pole węchowe i pole oddechowe.W błonie śluzowej znajdują się liczne gruczoły śluzowe i surowicze. W przypadku nieżytu następuje obrzmienie błony śluzowej i wzmożone wydzielanie treści surowiczej.
Jama nosowa przechodzi w część nosową gardła przez nozdrza tylne. Jama ustna z kolei jest miejscem wytwarzania mowy artykułowanej oraz częścią układu oddechowego. Otwiera się z przodu szparą ust, a ku tyłowi przechodzi w otwór łączący ją z gardłem, zwany cieśnią gardzieli. Granice jamy ustnej stanowią: od przodu dwie poziome fałdy- wargi, górna i dolna, z boków policzki, z góry podniebienie, z dołu język i okolica podjęzykowa, która tworzy dno jamy ustnej. Wyrostki zębodołowe szczęki i żuchwy dzielą jamę ustną na przedsionek i jamę ustną właściwą. Przedsionek jamy ustnej ograniczony jest od przodu wargami. Warstwę mięśniową wargi tworzy mięsień okrężny ust, który należy do mięśni mimicznych twarzy i unerwiony jest przez nerw twarzowy. Pomiędzy wargami ust a wyrostkami zębodołowymi rozpięte są niewielkie fałdy śluzówki, tworzące tzw. Wędzidełko wargi górnej i dolnej. Jamą ustną właściwą od przodu ograniczają wyrostki zębodołowe.
Na granicy przedsionka jamy ustnej właściwej znajdują się dwa szeregi zębów. Szereg górny tkwi w wyrostkach zębodołowych obu szczęk, dolny w części zębodołowej żuchwy. Uzębienie stałe składa się z 32 zębów. W każdej połowie szczęki czy żuchwy mieszczą się 2 siekacze, 1 kieł, 2 zęby przedtrzonowe i 3 zęby trzonowe. Przy zwartych szczękach zęby górne wystają nieco na zewnątrz od dolnych.
Język zbudowany jest z mięśni, pokrytych błoną śluzową. Leży w jamie ustnej właściwej, przylegając przy zamkniętych ustach do podniebienia i zębów siecznych. Składa się z trzonu, którego wolną przednią część nazywamy końcem, oraz z nasady przytwierdzonej do dna jamy ustnej. Na górnej powierzchni języka- grzbiecie- błona śluzowa tworzy cztery rodzaje brodawek, w których znajdują się receptory smakowe. Błona śluzowa dolnej powierzchni języka wytwarza w linii pośrodkowej fałd łączący ją z dnem jamy ustnej, tzw. Wędzidełko języka. Które ogranicza nadmierny ruch jego wierzchołka ku tyłowi.
Ścianę górną jamy ustnej, oddzielającą ją od jamy nosowej stanowi wyścielone błoną śluzową podniebienie. Składa się ono z odcinka przedniego, mającego podstawę kostną- podniebienia twardego oraz z odcinka tylnego, będącego fałdem mięśniowym- podniebienia miękkiego. Tylny wolny brzeg podniebienia miękkiego tworzy języczek. Bocznie po obu stronach języczka znajdują się po dwa rozbieżnie biegnące łukowate fałdy, z których przedni dochodzi do języka jako łuk podniebienno- językowy, a tylny dochodzi do bocznej ściany gardła jako łuk podniebienno – gardłowy. Z każdej strony gardła, pomiędzy obu łukami podniebiennymi, leży migdałek podniebienny.
Ludzki głos, zarówno w formie mowy, jak i śpiewu powstaje jako wynik współdziałania aparatu oddechowego, krtani (w której mieszczą się fałdy głosowe) oraz jamy gardłowej, ustnej i nosowej. Ten wysoko wyspecjalizowany proces nie miałby racji bytu, gdyby nie nadzór głównego ośrodka naszych życiowych czynności, emocji i zachowań – mózgu i układu nerwowego. Dzięki temu możliwe jest połączenie i skoordynowanie działań wszystkich mechanizmów i procesów niezbędnych do zaistnienia głosu. Dzięki temu również funkcja głosotwórcza narządu głosowego splata się z jego funkcją emocjonalną, pozwalając między innymi na wyrażanie poprzez głos wewnętrznych stanów emocjonalnych.
Aby powstał głos konieczne jest zharmonizowanie takich procesów jak:
- oddychanie – proces wymiany gazowej oraz dostarczanie strumienia powietrza koniecznego do wprowadzenia fałdów w drgania;
- fonacja – proces tworzenia dźwięku;
- rezonans – wzmacnianie i modyfikowanie tworzonego w krtani dźwięku w przestrzeniach rezonacyjnych (klatka piersiowa, jama ustna, gardłowa, nosowa) oraz nadawanie mu indywidualnej barwy;
- artykulacja – przekształcanie tonu krtaniowego w dźwięki mowy, co umożliwiają narządy artykulacyjne.
Cały proces zostaje uruchomiony w momencie, gdy w naszym umyśle zaistnieje potrzeba czy konieczność komunikacji lub wydobycia dźwięku śpiewanego. Pobudzona zostaje wówczas kora mózgowa ruchowa, z której – drogami nerwowymi – wysyłane są do poszczególnych części narządu głosowego impulsy mobilizujące określone grupy mięśni do wykonywania przypisanych im czynności i ruchów. Są one ze sobą zsynchronizowane i w odpowiednim czasie docierają do obszarów ciała zaangażowanych w proces tworzenia i wydobywania dźwięku. Otwiera się kanał prowadzący od jamy ustnej i nosowej do płuc, kurczą się mięśnie oddechowe odpowiedzialne za wdech (mięśnie międzyżebrowe, mięśnie brzucha, przepona), przestrzeń między fałdami głosowymi (tzw. głośnia) otwiera się, zmniejsza się ciśnienie w klatce piersiowej; dzięki temu powietrze może swobodnie napłynąć. Kiedy podczas wdechu płuca wypełnią się ilością powietrza potrzebną do wypowiedzenia lub wyśpiewania frazy, proces oddechowy odwraca swój bieg. Następuje skurcz mięśni brzucha, przepony i klatki piersiowej powodujący wydychanie powietrza z płuc w górę do jamy nosowej i ustnej. Na tej drodze powietrze wydechowe napotyka na zbliżone już do siebie i lekko napięte fałdy głosowe, stawiające opór płynącemu strumieniowi powietrza. Powietrze gromadzi się pod zwartymi fałdami i kiedy jego ciśnienie osiągnie pewną wartość krytyczną, następuje rozwarcie fałdów głosowych. Przepływ powietrza przez głośnię powoduje spadek ciśnienia podłośniowego, fałdy głosowe powracają do swojego pierwotnego położenia, czyli zwierają się. W ten sposób zachodzą drgania fałdów głosowych, a powtarzające się w jednostce czasu cykle naprzemiennego rozwierania i zwierania fałdów głosowych powodują powstawanie dźwięku. Ten dźwięk zwany jest dźwiękiem krtaniowym i zależy od długości, napięcia, elastyczności i masy fałdów głosowych oraz charakteru przepływającego powietrza. Jest on jednak słaby i pozbawiony kolorytu. Zanim stanie się dźwiękiem docierającym do odbiorcy musi przejść przez jamy rezonacyjne leżące ponad krtanią ( tzw. nasadę) : jamę gardłową, ustną lub nosową.W tych przestrzeniach dźwięk uzyskuje potrzebną siłę brzmienia oraz specyficzną dla każdej osoby barwę. Dzięki procesowi artykulacji przebiegającemu między innymi przy udziale języka, warg i podniebienia staje się on dźwiękiem mowy, dźwiękiem artykułowanym, zrozumiałym dla odbiorcy.
Bibliografia:
- Bochenek A. Reicher M. Anatomia człowieka, t.1 Warszawa 1990
- Bochenek A. Reicher M. Anatomia człowieka t. 2 Warszawa 1992
- Pruszewicz A. (red.) Foniatria kliniczna, Warszawa 1992
- Wankiewicz S. Otolaryngologia. Podręcznik dla studentów medycyny i stomatologii, Warszawa 1991
- Jastrzębowska G. Podstawy teorii i diagnozy logopedycznej, Opole 1998
- Jastrzębowska G. Logopedia – Pytania i odpowiedzi, Opole 2006
- Sataloff R.T. Ludzki głos, Świat Nauki, 1993, nr2
- Styczek I. Logopedia, Warszawa 1980