Najważniejszym organem kierującym przebiegiem życia człowieka jest mózg. Ciągły postęp medyczny, pozwala na lepsze poznanie jego obszarów i sposobów ich stymulowania. Wieloletnie badania mózgu pokazują, że pewne zmiany rozwojowe dokonują się w ontogenezie w dużej mierze pod wpływem czynników środowiskowych. Organ ten zbudowany jest z neuronów posiadających długie wypustki (dendryty i aksony), które odpowiadają za przewodzenie sygnałów nerwowych. Występuje tu około stu miliardów neuronów, posiadających jeden długi i licznie rozgałęziony akson, oraz bogato rozgałęzione dendryty. Błony komórkowe neuronów oddzielone są od siebie synapsą. Jest to miejsce w którym akson komunikuje się z komórką: synaptyczną (połączenie synaptyczne nerwowo-nerwowe), mięśniową (połączenie synaptyczne nerwowo- mięśniowe), gruczołową (połączenie synaptyczne nerwowo- gruczołowe).
Istotnym elementem znajdującym się na powierzchni półkul jest pofałdowana kora mózgowa, pod którą mieści się pień mózgu zwany także istotą białą. Komórki pnia przesyłają informację do kory mózgowej (istoty szarej). W mózgu wyróżnia się cztery płaty oddzielone od siebie bruzdami – wgłębieniami:
- czołowy (okolica przed czołową odpowiada za planowanie działań, akceptację norm społecznych, etycznych, ekspresję mowy; pozostała część odpowiedzialna jest za dowolne czynności mowy
- ciemieniowy- odbiór wrażeń wysyłanych przez ciało,
- skroniowy – analiza bodźców słuchowych, rozumienie mowy,
- potyliczny – analiza informacji wzrokowych
Mózg podzielony jest na dwie półkule: prawą i lewą, które różnią się od siebie pod względem biochemicznym, oraz morfologicznym (budowa neuronów). Odmienność obu półkul mózgowych stanowi odrębność w zakresie ich funkcjonowania. Widoczny jest podział w przetwarzaniu danych prawej i lewej półkuli mózgowej. Prawa półkula mózgowa jest większa i cięższa od lewej, posiada więcej materii białej. Niektóre obszary kory ciemieniowej są powiększone, bruzda Syriusza kończy się zagięciem ku górze. W półkuli lewej szersza jest część tylna, występuje więcej materii szarej. Bruzda Syriusza ma około jednego centymetra, jest dłuższa i prosta. Półkula ta posiada więcej dopaminy, jest to neurotransmiter odpowiedzialny za napęd ruchowy, koordynację a także napięcie mięśni. Dopamina odpowiada także za czynności psychiczne i efekt nagrody w procesach uczenia się.
Asymetryczne pod względem struktury i funkcji półkule mózgowe odpowiadają za kierowanie poszczególnymi procesami, umiejętnościami, procesami które zachodzą w mózgu. Podstawową różnicą między półkulami jest sposób przetwarzania, analizowania danych informacji. Dla właściwego rozwoju m. in. mowy niezbędna jest ścisła współpraca obu półkul. Prowadzone badania wykazały, iż zarysował się widoczny podział na prawą- przestrzenną półkulę dotyczącą osób praworęcznych, oraz lewą – językową . Odmienny sposób pracy i organizacji otrzymywania bodźców przyczynił się do podziału zadań między prawą a lewą półkulę. Podział ten został przedstawiony ze względu na funkcje, za które odpowiedzialna jest każda z półkul.
Funkcje prawej półkuli mózgowej:
- informacje opracowywane są symultanicznie tj. holistycznie, globalnie umożliwia to szybszą reakcję, zwiększając tym samym liczbę pomyłek,
- działa na zasadzie podobieństwa, podobne rozpoznaje jako takie samo,
- czynności tj. rozpoznawanie, zapamiętywanie, przetwarzanie są odnoszone do posiadanych już informacji,
- przetwarza przestrzeń,
- ukierunkowana jest na odbiór niewerbalnych dźwięków,
- przetwarza bodźce tonalne i muzyczne,
- analizuje kształty, wielkości, barwy, jasności, kąty nachylenia, faktury,
- rozpoznaje, zapamiętuje, przetwarza twarze, znaki ikoniczne, piktogramy,
- przetwarza informacje matematyczne – rozwiązanie problemu,
- w nauce muzyki – kontroluje rytm, obraz całości, interpretację utworu,
- przetwarza czas cyklicznie,
- odbiera i wyraża negatywne emocje.
Prawa półkula przetwarza następujące aspekty języka:
- samogłoski, są to całości którym przypisuje się znaczenia,
- rzeczowniki (niefleksyjne, jedynie w mianowniku),
- wyrażenia dźwiękonaśladowcze- całości posiadające dodatkowy muzyczny komponent,
- uniwerbizmy (np. komórka= telefon komórkowy).
Półkula ta jest aktywna podczas powtarzania, kontroluje cechy prozodyczne wypowiedzi, do których zalicza się : rytm, akcent, intonację. Lepiej odbiera język mówiony niż pisany, rozumie wypowiedź wynikającą z kontekstu i konsytuacji. Pozwala również na zrozumienie języka poprzez słowa klucze, właściwa kolejność i porządek znaków w tym przetwarzaniu nie jest istotna. W czasie nauki języków obcych zapamiętuje całe wypowiedzi, preferuje metody komunikacyjne, stosuje w użyciu reguły języka, lecz nie potrafi ich zwerbalizować. Kiedy prawa półkula dominuje w przetwarzaniu języka, można zaobserwować następujące nieprawidłowości w percepcji głosek:
- dziąsłowe jako zębowe (np. sz jako s),
- zwarto-szczelinowe słyszane są jako szczelinowe, czasem jako zwarte (np. c jak s, cz jako t),
- r jako l lub j,
- twarde jako miękkie lub odwrotnie,
- nosowe jako ustne bądź odwrotnie,
- dźwięczne jako bezdźwięczne,
- tylnojęzykowe jako przedniojęzykowe (np. k jak t).
Strategia prawo pół – kulowa przetwarzania języka może być więc przyczyną: wad wymowy, nasilonych echolalii, kłopotów w zapamiętywaniu imion i nazwisk, czy też trudności w rozumieniu przekazów słownych – z uwagi na odbiór przez podobieństwo. Dominacja prawej półkuli sprawia trudności w zapamiętywaniu dni tygodnia, nazw posiłków. Przyczynia się do kłopotów w liczeniu, uczeniu się reguł gramatycznych, konstruowaniu linearnej wypowiedzi (opowiadanie historyjek obrazkowych, budowanie definicji, pisanie wypowiedzi argumentowanie). Powoduje zaburzenia zachowania – wynika to z trudności związanych z przetwarzaniem reguł.
Informacje w lewej półkuli mózgowej opracowywane są sekwencyjnie (krok po kroku, linearnie, analitycznie), półkula dostrzega także różnice (np. między literami, znaczeniami, fonemami, kolejnością głosek w sylabach, wyrazach w zdaniu ).Działa według programu odkrywania relacji zachodzących między elementami. Przetwarza reguły (także językowe),porządkuje sekwencyjnie, przetwarza czas linearnie. Odbiera, zapamiętuje, wytwarza informacje językowe. Przetwarza linearnie teksty czytane (odpowiada za czytanie ze zrozumieniem). W nauce języków obcych preferuje metody kognitywne- nauka reguł odmiany i zasad łączenia wyrazów, podczas nauki muzyki kontroluje uderzenie i tempo, czyta nuty.
Półkule wyspecjalizowane są w różnych rodzajach działań umysłowych. Prawa umożliwia rozumienie otaczającego świata za pomocą obrazów, intuicji, fantazji. Cechami charakterystycznymi dla niej są: holistyczność – absorbuje różne informacje jednocześnie, całościowo postrzega świat; wizualizacja-kodowanie i uzyskiwanie informacji w postaci obrazów, wyobrażeń. Półkula zawiaduje funkcjami wizualno – przestrzennymi, umożliwia odnalezienie właściwej drogi, odpowiada za orientację w przestrzeni, zachodzą w niej również czynności związane z uzdolnieniami artystycznymi. Za logiczne procesy zachodzące w mózgu odpowiedzialna jest lewa półkula. Kieruje ona min. mową- sprawne czytanie i pisanie, rozróżnianie części składowych języka, wyrazów, rozpoznawanie liter. Pozwala myśleć w kategoriach przyczynowo – skutkowych, rozpoznaje liczby, dostrzega różnice.
Lepsze ukrwienie lewej półkuli mózgowej naraża ją na urazy wynikające z niedotlenienia lub działania toksyn. Uszkodzenia tej części mózgu powodują specyficzne trudności artykulacyjne i manualne. Ośrodkiem zapewniającym współpracę między dwiema półkulami jest spoidło wielkie ( ciało modzelowate, corpus callosum), które zawiera od 200 do 800 milionów aksonów. Struktura ciała modzelowatego oddziela od siebie półkule i przekazuje informację z jednej strony na drugą.
Spoidło wielkie:
- organizuje jednolitą i spójną percepcję zmysłową,
- odpowiada za właściwą propriocepcję i ułożenie ciała (ułożenie: żuchwy, języka, zębów, podniebienia miękkiego, języczka podczas mówienia),
- integruje procesy zachodzące w obu półkulach (koordynacja asynchronicznej kontroli motorycznej rąk podczas czytania i pisania),
- zapewnia jednolite, spójne, całościowe widzenie (np. w czasie pisania).
Zaburzenia corpus callosum obserwuje się u pacjentów u których stwierdzono : autyzm, schizofrenię, zespół Dawna, niepełnosprawność intelektualną, zaburzenia mowy, trudności w czytaniu i pisaniu.
Na liczbę włókien ciała modzelowatego mogą wpływać czynniki środowiskowe. Wzbogacone lub zubożałe środowisko znacząco wpływa na ilość włókien, które posiada. Intensywne stymulacje powodują lepszą organizację corpus callosum, natomiast ograniczenie dostępu bodźców powoduje jego zmniejszenie.
Wyodrębnia się dwa rodzaje włókien w spoidle wielkim:
- włókna posiadające dużą średnicę, które łączą okolice czuciowo – ruchowe (odpowiadają za nabywanie mówionego i pisanego języka),
- włókna cienkie łączące okolice asocjacyjne (odpowiedzialne za naukę znaczeń słów, gramatykę).
W czwartym i piątym miesiącu życia płodowego powstają pierwsze neurony. Między piątym miesiącem życia w łonie matki, a pierwszym rokiem po urodzeniu następuje maksymalny rozwój ludzkiego mózgu. Do około trzeciego roku życia dziecka gwałtownie wzrasta gęstość połączeń (synaps) między neuronami. Pierwsze dwa lata to czas, w którym powstaje ich około 400 tys. na sekundę. Po upływie około trzech lat następuje stopniowy zanik nadmiarowych łączeń somatycznych. Proces ten nosi nazwę synaptycznego przycinania i jest równie ważnym etapem rozwoju, jak i mnożenie się połączeń synaptycznych.
Omawiając rozwój mózgu, należy uwzględnić okresy krytyczne, w których wrażliwość mózgu jest najwyższa na określony typ bodźców społecznych. To jednocześnie oznacza najlepszy czas dla kształtowania się pewnych sprawności, umiejętności. Okresy te charakteryzuje także wzrost podatności pewnych struktur na możliwe uszkodzenia. Istnieje również związek z plastycznością mózgu. Początkowo terapeuci zakładali, że podstawowymi cechami funkcjonalnymi mózgu dziecka są: równoważność funkcjonalna struktur i plastyczność, rozumiana jako przejmowanie funkcji uszkodzonych obszarów przez miejsca, które nie były uszkodzone. Różnego rodzaju doświadczenia kliniczne dowiodły, że już u bardzo małych dzieci pojawiają się cechy świadczące o przeznaczeniu lewej półkuli do sprawowania funkcji językowych. W momencie narodzin dziecka każda z półkul ma własną charakterystykę genetyczną i chemiczną odpowiadającą za przetwarzanie określonych bodźców.
Do pierwszej grupy zadań stymulujących mechanizmy lewopółkulowe należą sekwencje. Są to ćwiczenia sekwencji w trzech sferach: wzrokowej, słuchowej, ruchowej. Celem ćwiczeń jest nauczenie dziecka układania elementów (bodźców) wzrokowych, słuchowych, bądź ruchowych w odpowiedniej kolejności, według ustalonej zasady lub modelu. Zadania mają ścisły związek z koniecznością wyrobienia u dziecka umiejętności porządkowania świata od lewej do prawej. Jest to kierunek utrwalony w naszej kulturze, nienaturalny w procesie percepcji. Wdrożenie i utrwalenie tego kierunku, wymaga wyuczenia, które u dzieci właściwie rozwijających się przebiega w sposób szybki. W przypadku dzieci z trudnościami rozwojowymi i zaburzonym procesem kształtowania się lateralizacji, proces ten wymaga ogromnego wysiłku i odpowiedniej ilości czasu. Odnosi się zwłaszcza do dzieci lewoocznych.
Ćwiczenia sekwencji wzrokowych przebiegają w trzech etapach. Pierwszym z nich jest naśladowanie, polega ono na naśladowaniu ułożenia przez dziecko elementów we właściwej kolejności. Wykorzystuje tu ono wzrok, np. układanie od lewej do prawej. Kolejnym etapem jest kontynuowanie – dziecko układa elementy według podanej zasady. Jego zadaniem jest poznanie i zastosowanie reguły podczas porządkowania obrazków. Ostatnim z ćwiczeń sekwencji wzrokowych jest uzupełnianie. Dziecko musi samodzielnie odkryć (wyabstrahować) regułę i zastosować ją podczas uzupełniania brakującego elementu.
Następnym obszarem usprawniającym procesy lewopółkulowe są relacje. Przygotowując dziecko do relacyjnego postrzegania świata, należy wprowadzić do słownika którym się ono posługuje określenia dotyczące relacji:
- przestrzennych ( np. na ławce),
- czasowych (np. po śniadaniu),
- gradualnych (np. młodszy- starszy, tańszy- droższy),
- przyczynowo-skutkowych (np. więc, bo, ponieważ) .
Kolejną grupą lewopółkulowych działań stymulacyjnych są ćwiczenia do których należy analiza i synteza wzrokowa i słuchowa. Dzięki sposobom analizowania lewa półkula mózgowa może prawidłowo klasyfikować i różnicować bodźce. W sferze wzrokowej różnica między odbieranymi bodźcami jest niewielka, polega np. na posiadaniu lub nie znaku diakrytycznego. Różnice w sferze słuchowej wynikają z odmienności parametrów akustycznych, głównie są to częstotliwości między głoskami np. s, ś, sz. Prawa półkula nie jest w stanie zróżnicować, oddzielić od siebie przetwarzanych elementów, zdolność taką posiada jedynie lewa półkula mózgowa .
Istnieje wiele ćwiczeń z zakresu analizy i syntezy, jednym z ważniejszych elementów jest zdolność postrzegania różnic między dwoma rysunkami (tematycznymi lub atematycznymi). Zadania te powodują, że lewa półkula może zauważyć to, co inne. Inaczej jest w przypadku prawej, która widzi to, co jest takie same. Należy pamiętać, aby przy wykonywaniu tego typu ćwiczeń dziecko nie skupiało się jedynie na samym wskazywaniu różnic, lecz także je werbalizowało. Przyczyni się to do rozbudowywania i ćwiczenia słownika określeń relacyjnych. Słownik ten jest jednocześnie narzędziem dostrzegania zależności występujących w świecie.
Ćwiczenia dotyczące zdolności zauważania, abstrahowania i rozumienia reguł stanowią ostatnią grupę zadań. Kłopoty w rozumieniu reguł są przyczyną ograniczania możliwości funkcjonowania dziecka w szkole. Brak powyższej umiejętności uniemożliwia zachowywanie prawidłowych relacji, ponieważ reguły mają ścisły związek z poznawczą, społeczną i emocjonalną sferą życia. Jedynie prawidłowe przetwarzanie przykładów może wytworzyć w umyśle ogólne zasady, prawidłowości Podczas wykonywania ćwiczeń uzupełniania sekwencji, dzieci kształtują zdolność dostrzegania ogólnych zasad, prawidłowości. Za każdym razem schemat prowadzi od analizy przykładu do próby uogólnienia. Stymulacja mechanizmów lewopółkulowych stanowi podłoże uzyskania dominacji lewej półkuli dla funkcji językowych. Brak dominacji tej półkuli jest przyczyną zaburzenia wszystkich sprawności sekwencyjnych. Prowadzi to do obniżenia: poziomu samodzielności dziecka, możliwości uczenia się i zdolności porządkowania bodźców przez tworzenie reguł.
Bibliografia:
- J. Cieszyńska, Wczesna diagnoza i terapia zaburzeń autystycznych , Kraków 2011.
- J. Cieszyńska, M. Korendo , Wczesna interwencja terapeutyczna, Kraków 2007.