W niniejszym artykule chciałabym przedstawić diagnozę logopedyczna dziecka. O kolejnych krokach diagnozy logopedycznej i dostępnych narzędziach badawczych pisałam już w poprzednim artykule zaś w niniejszym przedstawię opis kilku narzędzi badawczych, które można wykorzystać w badaniu logopedycznym. W drugiej części artykułu przedstawię praktyczne wykorzystanie opisanych tu narzędzi diagnostycznych.
1. Wywiad
Wywiad psychologiczny dotyczący dziecka z zaburzeniami mowy autorstwa B. Sawy składa się z dwóch działów. Pierwszy zawiera osiem pytań dotyczących środowiska rodzinnego dziecka i warunków bytowych rodziny. Drugi dział to „wywiad osobniczy” składający się z 12 pytań. Dane dotyczą: biologicznych warunków rozwoju dziecka w okresie płodowym, okołoporodowym oraz wczesnego dzieciństwa, zawiera informacje o ewentualnych obciążeniach dziedzicznych, o przebiegu ciąży i porodu, urazów czy chorób wczesnego dzieciństwa, a także informacje pozwalające na określenie aktualnego stanu zdrowia dziecka. W wywiadzie znajdują się również pytania dotyczące przebiegu rozwoju psychoruchowego dziecka w kolejnych okresach jego życia ze szczególnym uwzględnieniem ewentualnych przejawów zaburzeń.
2. Sprawność artykulacyjna
Karta opracowana przez E.M. Minczakiewicz pozwala sprawdzić sprawność narządów artykulacyjnych, które biorą udział w procesie mówienia (tj. budowania i nadawania komunikatów językowo-słownych). W Karcie podane są przykłady ruchów i pozycji języka i warg (niezbędnych przy mówieniu) – 12 prób języka i 12 prób warg ujęte w sposób schematyczny, które można łatwo rozpoznać po kształtach i układach nakreślonych kresek. Dodatkowo podane są wyjaśnienia każdego z układów \”treningowych\” dla warg i języka, a także skala ocen zezwalająca na ustalenie stopnia opanowanych przez dziecko umiejętności. Gdy dziecko wykona wszystkie ćwiczenia otrzymuje ocenę 3, co oznacza należytą sprawność narządów artykulacyjnych. W przypadku wykonania ośmiu prób można mówić o sprawności narządów artykulacyjnych średniego stopnia. Gdy dziecko nie potrafi wykonać większości zadań świadczy to o zaburzonej sprawności narządów artykulacyjnych, a gdy nie wykonuje żadnego ćwiczenia mówimy o niesprawności artykulatorów.
3. Słownictwo
Kwestionariusz opracowany przez E.M.Minczakiewicz dotyczy rozumienia nazw przedmiotów, czynności, relacji, pytań i poleceń. Uwzględnia 10 serii zadań oznaczonych literami alfabetu od A do J. Zadaniem badanego jest udzielenie odpowiedzi na pytania zawarte w danej serii lub dokonanie wyboru określonej nazwy przedmiotu bądź nazwanie wskazywanego przez badającego przedmiotu.
W serii A zadaniem badanego jest nazwanie osób, w serii B nazwanie materiałów i produktów, w serii C nazwanie kolorów, w serii D nazwanie czynności. Seria E dotyczy nazw właściwości i cech, seria F nazywania pojęć, seria G dotyczy nazw przedmiotów a H wyrazów o podobnym brzmieniu i zbliżonym znaczeniu. W serii I badany uzupełnia zdania wybranymi wyrazami a w ostatniej serii przyporządkowuje czynności przedmiotom.
Za każdą prawidłową odpowiedź badany uzyskuje 1 punkt, w każdej serii może ich uzyskać maksymalnie 10, w sumie, więc 100 punktów. Przy uzyskaniu 76 i więcej punktów badany otrzymuje bardzo dobrą ocenę, przy uzyskaniu 51-75 punktów otrzymuje dobry wynik, przy 26-50- średnio, poniżej 25 punktów – wynik słaby.
4. Słuch fonematyczny
Test autorstwa I. Styczek pozwala na określenie poziomu rozwoju słuchu fonematycznego na podstawie kompleksów dźwiękowych zawartych w paronimach (podobnych brzmieniowo nazwach desygnatów przedstawionych na obrazkach). Dziecko odpowiada na pytanie osoby badającej: „Pokaż, gdzie jest ….a gdzie …” Dziecko pokazuje i nazywa. Wyrazy były znane dziecku i odpowiednio dobrane do jego wieku. Test dzieli się na: próbę literową, próbę sylabową oraz próbę wyrazową.
Próba wyrazowa przeprowadzana jest w oparciu o rysunki, których nazwy są podobne brzmieniowo (tzw. paronimy). Badanie polega na pokazywaniu przez ucznia obrazka, którego nazwę wypowiada logopeda. Należy zwrócić uwagę na to, aby dziecko-osoba badana nie widziała twarzy logopedy-osoby wypowiadającej wyrazy (może on zakryć twarz lub znajdować się za plecami dziecka).
Dotychczas nie zostały opracowane kryteria pozwalające ustalić stopień deficytu (niedokształcenie lub zaburzenie) słuchu fonematycznego. Można go określić tylko w sposób orientacyjny, a więc mało dokładny. Stopień deficytu słuchu fonematycznego zależy od:
- liczby opozycji nierozróżnianych,
- typu opozycji nierozróżnianych,
- liczby nierozróżnianych członów danej opozycji.
I. Styczek wyróżnia niedokształcenie lub zaburzenie słuchu fonematycznego małego stopnia, spotykane u dzieci szkolnych i przedszkolnych o normalnym rozwoju inteligencji. Objawia się to trudnościami w rozróżnianiu pewnych opozycji lub tylko pewnych członów danej opozycji. Najczęściej kłopotów przysparzają głoski dźwięczne i bezdźwięczne, rzadziej opozycje związane z miejscem artykulacji, a jeszcze rzadziej trudności dotyczą członów opozycji stopnia zbliżenia narządów mowy oraz opozycji ustna-nosowa. Oprócz niedokształcenia lub zaburzenia słuchu fonematycznego małego stopnia I. Styczek wyróżnia znaczne niedokształcenie słuchu fonematycznego, które utrudnia i znacznie opóźnia rozwój mowy dziecka. Natomiast całkowity brak rozwoju słuchu fonematycznego pojawia się niezwykle rzadko i przybiera formę alalii percepcyjnej, w której rozumienie mowy jest bardzo ograniczone, a możliwość posługiwania się mową przewyższa możliwość rozumienia.
5. Analiza i synteza słuchowa wyrazów
Test autorstwa I. Styczek składa się z 6 zadań dotyczących analizy słuchowej wyrazów i 2 zadań na syntezę wyrazów.
W wyniku testu uzyskuje się informacje o tym, czy dziecko potrafi:
- wyodrębniać sylaby,
- wskazywać głoskę początkową, końcową w danym wyrazie,
- wyodrębniać kolejne głoski w wyrazach,
- w zakresie syntezy – czy potrafią tworzyć wyrazy z sylab oraz z głosek.
Wyniki testu wpisać należy do karty wyników poziomu analizy i syntezy słuchowej wyrazów. Za każdą prawidłową odpowiedź dziecko uzyskuje „+” zaś za brak odpowiedzi bądź odpowiedź błędną uzyskuje „ – „. Przy odpowiedzi błędnej notujemy to, co odpowiedziało dziecko. Do każdego zadania podane są wyrazy instrukcyjne, których się nie punktuje.
Analizując kartę uzyskuje się następujące informacje:
- ile punktów uzyskało dziecko;
- jakich operacji nie potrafi wykonać;
- jakie popełnia błędy;
Po przeliczeniu punktów możemy dowiedzieć się ile błędów popełniło dziecko, jakich operacji nie potrafi wykonać i jakie popełnia błędy.
6. Artykulacja głosek
Karta badania mowy I. Michalak – Widery
Karta badania mowy autorstwa I. Michalak-Widery służy do diagnozowania stanu wymowy i składa się z kilku części. Pierwsza część badania to krótki wywiad, w którym odnotowuje się podstawowe informacje o dziecku i jego środowisku oraz o prowadzonej ewentualnie wcześniejszej terapii logopedycznej.
Karta badania mowy rejestruje także ocenę budowy i sprawności narządów mownych. Dokonuje się jej, polecając dziecku wykonanie czynności umożliwiających rozpoznanie sprawności języka, wędzidełka podjęzyczkowego, warg, podniebienia: twardego i miękkiego, żuchwy, zgryzu oraz uzębienia.
Kolejna część dotyczy sprawdzenia realizacji podstawowych głosek, co odbywa się w oparciu o kwestionariusz obrazkowy. Kwestionariusz prezentuje trzydzieści osiem podstawowych, wzorcowych głosek języka polskiego w nagłosie, śródgłosie i wygłosie wyrazu. Każdą głoskę zaprezentowano sześć razy. Dwie górne ilustracje każdej z kart przedstawiają nagłos danej głoski w najłatwiejszym sąsiedztwie, tj. samogłosek, dwie środkowe — jej śródgłos, a dwie ostatnie — prezentują wygłos danej głoski. W przypadku braku pozycji wygłosowej niektórych dźwięków przedstawia się je w śródgłosie w sąsiedztwie trudniejszym do wymówienia, tj. spółgłosek. Samodzielne wypowiedzi dziecka wpisuje się w rubryce Artykulacja podstawowych głosek w nagłosie, śródgłosie i wygłosie wyrazu. Przy prawidłowych realizacjach nagłosu, śródgłosu i wygłosu, (jeśli występuje) stawiamy znak plus „+”, w przypadku braku odpowiedzi stawiamy znak minus „–”, przy błędnych — wypowiedź zapisuje się fonetycznie.
Kolejny etap dotyczy „mowy spontanicznej”. Badanie to przeprowadzamy podejmując rozmowę z dzieckiem na temat jakiegoś obrazka czy ulubionej zabawy. Zdarza się często, że w sprawdzaniu realizacji poszczególnych głosek w wyrazach nie pojawiają się błędy, tak jak ma to miejsce w swobodnej rozmowie, co świadczyć może o braku automatyzacji wszystkich głosek. Wysłuchanie opowiadania pozwala również na ocenę poziomu słownictwa i posługiwania się formami gramatycznymi.
Sprawdzając słuch fonemowy możemy się oprzeć o gotowe testy m.in. I. Styczek czy B. Rocławskiego. Następnie sprawdzamy syntezę i analizę fonemową wyrazu, którą należy rozpocząć od sylabowej i zakończyć głoskową. W celu sprawdzenia pamięci słuchowej i kinestezji mowy polecamy dziecku powtarzanie kilku głosek, sylab, wyrazów i zdań.
Ocenie logopedycznej poddaje się również głos, rejestruje się występowanie nosowania, sprawdza się sposób oddychania, tempo mówienia. Orientacyjnie bada się słuch dziecka i jego lateralizację, a także zakłócenia małej motoryki, tj. sprawności grafomotorycznej i dużej motoryki, czyli ogólnej sprawności ruchowej. Diagnozując trudniejsze przypadki, należy uzupełnić informacje o dziecku i przeprowadzić dokładny wywiad z rodzicami bądź opiekunami.
Rubrykę Konsultacje specjalistów umieszczono w celu odnotowania wyników badań lekarskich bądź psychologicznych. Na końcu pozostawiono również miejsce na diagnozę i zaplanowanie programu terapii.
7. Mowa czynna i bierna
Test autorstwa A. Paluch, E. Drewniak-Wołosz, L. Miłosza służy badaniu mowy dziecka afatycznego. Do badania rozumienia mowy i sprawdzenia mowy czynnej wykorzystałam elementy testu ( Próbę VIII i IX) sprawdzające stan wymienionych funkcji mowy. W sprawdzeniu rozumienia mowy posłużyłam się obrazkiem sytuacyjnym „pokój” a w celu sprawdzenia mowy spontanicznej historyjką obrazkową „wycieczka do lasu”. Obrazki załączyłam w aneksie. Test sprawdzający rozumienie zdań składa się z trzech części.
Część A – sprawdza rozumienie zdań o różnym stopniu trudności i nie wymaga reakcji werbalnej.
Polecenia zadawane dziecko to:
(Pokaż), kto słucha bajki
(Pokaż), co wisi nad stołem
(Pokaż) półkę, na której stoi budzik
(Pokaż), co jest za oknem
(Pokaż) gdzie można chować ubrania
Co leży na podłodze?
Gdzie leży list?
Co robi dziewczynka, która siedzi przy stole?
Na której półce jest najwięcej książek?
Za poprawną odpowiedź dziecko otrzymuje punkt.
W części B zadajemy pytania proste i złożone. Od dziecka oczekujemy odpowiedzi werbalnej.
Test sprawdzający mowę czynną oparty jest o historyjkę obrazkową pt. „wycieczka do lasu” przedstawioną jest na 4 obrazkach. Próba może być wykorzystana w trzech wersjach.
W wersji A proponujemy dziecku samodzielne ułożenie historyjki i jej opowiedzenie sprawdzając umiejętność samodzielnego opowiadania. Wypowiedzi dziecka notujemy w karcie zapisu. Wykorzystując tą próbę sprawdzamy również zdolność myślenia przyczynowo-skutkowego.
Jeśli dziecko nie radzi sobie z samodzielnym opowiadaniem zadajemy mu pytania pomocnicze. Jest to wersja B.
Obrazek 1
Co oni robią?; Czym jadą? ; Dokąd jadą?;
Obrazek 2
Kto tu jest? Gdzie oni są? Co oni robią w lesie? Co zbierają?
Obrazek 3
Gdzie oni teraz są? Co robi mama? Co robi dziewczynka? Co robi chłopiec?
Obrazek 4
Co oni robią? Co jedzą? Z czym jest ciasto? Gdzie leży ciasto?
Można również zastosować trzecią wersję badania (wersja C). Gdy dziecko nie umie ułożyć historyjki wówczas prowadzący wypowiada proste zdania dotyczące treści kolejnych obrazków (rozrzuconych na stole). Badaniu poddaje się rozumienie zdań i umiejętność wyboru adekwatnego obrazka. Po wspólnym ułożeniu historyjki proponuje się dziecku opowiedzenie jej treści, można stosować pytania pomocnicze.
Bibliografia:
- Styczek I. : Badanie i kształtowanie słuchu fonematycznego, Warszawa 1982.
- Styczek I.: Logopedia. PWN, Warszawa 1979
- Paluch A., E. Drewniak-Wołosz, L. Miłosz: AFA-SKALA Jak badać mowę dziecka afatycznego. Wydawnictwo „Impuls”, Kraków, 2005
- Minczakiewicz E.M.: Mowa, rozwój, zaburzenia, terapia. WSP, Kraków 1996.
- Sawa B.: Dzieci z zaburzeniami mowy. WsiP, Warszawa, 1990.