„Osoby małoletnie powinny być traktowane w sposób szczególny. Podstawową zasadą psychologa w pracy z osobami małoletnimi jest ich dobro, co oznacza, że osoby te w kontaktach z psychologiem mają prawa nie mniejsze niż klienci dorośli (…)”
KODEKS ETYCZNO-ZAWODOWY PSYCHOLOGA
Dziecko w badaniach psychologicznych może pełnić dwojaką rolę. W pierwszej kolejności może występować jako osoba bezpośrednio badana. W takiej sytuacji celem jest zdobycie informacji o nim samym, o jego poziomie funkcjonowania, cechach itp. W drugim przypadku dziecko występuje jako osoba dostarczająca informacji o innych osobach, sytuacjach, zdarzeniach. Może to być sytuacja, kiedy dziecko jest świadkiem, ofiarą przestępstwa, czy występuje jako element systemu rodzinnego.
Dzieciństwo interesuje nas niezmiennie i pozostaje nadal niezgłębioną tajemnicą. Z tego powodu dziecko stale pozostaje obiektem badań naukowych. Istnieje wiele badań dotyczących rozwoju w okresie dzieciństwa, jednak bardzo mało jest studiów dotyczących wiarygodności tych badań z punktu widzenia poprawności procedury badawczej oraz etyki badań z punktu widzenia jakości relacji dziecka badanego z badaczem. Niezwykle istotny jest ten ostatni problem. Typ interakcji pomiędzy psychologiem – badaczem a dzieckiem może mieć znaczny wpływ na rezultat badań. Fakt, że typ interakcji badacz – dziecko może wpływać na rezultaty badań i formułowanych wniosków potwierdzają efekty związane z samosprawdzającym się proroctwem. Jak wiemy jest to zjawisko, polegające na zachowywaniu się zgodnie z tym, czego oczekują od nas inni ludzie. Zostało to opisane w psychologii jako efekt Pigmaliona. Jak wiemy wpływ taki może być zarówno pozytywny jak i negatywny. Efekt Galatei to odmiana efektu Pigmaliona, polegający na tym, że w określonych sytuacjach, pod wpływem czyichś pozytywnych oczekiwań (np. współpracujących z nami osób), zaczynamy się zachowywać zgodnie z tymi oczekiwaniami, nawet jeżeli pierwotny kontekst sytuacyjny mógł temu nie sprzyjać. Przeciwieństwem jest Efekt Golema polegający na tym, że w określonych sytuacjach, pod wpływem negatywnych oczekiwań, zaczynamy się zachowywać zgodnie z tymi oczekiwaniami analogiczne jak w poprzednim przypadku. Przykłady takich zależności przedstawiają badania Roberta Rosenthal, psychologa z Harvardu. Przeprowadził on badania dające zaskakujące wyniki. Prace badawcze dotyczyły uczniów w szkole, nauczycieli oraz ich podejścia do nich. Próbowano znaleźć odpowiedź na pytanie: „Czy traktowanie pewnej grupy uczniów przez nauczycieli jako mniej uzdolnionych ma wpływ na ich słabsze wyniki w nauce?” Testowi na zdolność uczenia zostały poddane dzieci z pierwszych sześciu klas. W następnym roku szkolnym przekazano nowym nauczycielom listę osób( w rzeczywistości przypadkowych) – bardziej uzdolnionych. Dzieci te były traktowane przez nauczycieli „lepiej”. Nie udzielano im pomocy przy rozwiązywaniu zadań, bo zakładano, że same dadzą sobie radę. Zmuszano ich do większego nakładu pracy, przez co ich myślenie było bardziej błyskotliwe. A w tym czasie poświęcano czas na udzielanie rad dzieciom „słabszym”. Kolejne testy pokazały, że dzieci, które były wyróżniane wśród innych miały „faktycznie” dobre wyniki w testach na inteligencję. Nauczyciele uważali, że dzieci te są zadowolone, pracowite i wrażliwe. Mogą w przyszłości odnieść duże sukcesy.
Psycholog w pracy z dzieckiem posiada podwójne kompetencje: osobowościowe i zawodowe. Osobowościowe, gdyż występuje przed dzieckiem jako osoba dorosła, zawodowe gdyż jest psychologiem. Można powiedzieć, że jest w podwójnie wyższej pozycji i asymetria ról jest tu znaczna. Zwiększa to różnice w zakresie wiedzy, rozumienia, umiejętności, stopniu władzy i kontroli. W związku z tym mogą występować obawy o to czy i kiedy psycholog uzyskuje od dziecka rzetelne informacje, czy zawsze możliwe jest przestrzeganie wszystkich praw dziecka, co robić by zwiększyć trafność i efektywność swoich badań, co robić by były to badania etyczne, jak udzielać uczciwych informacji zwrotnych dziecku i/ lub jego opiekunom, kiedy tylko badać a kiedy także interweniować? Jest to źródłem dużej odpowiedzialności i stawia przed psychologiem poważne zadania. Po pierwsze musi ochraniać dziecko w trakcie badania, ale też musi zadbać, aby zapewniona została mu ochrona przed bliższymi i dalszymi konsekwencjami ich wspólnej pracy w jego najbliższym środowisku. W pracy z dziećmi często mogą pojawiać się problemy etyczne, mające najczęściej trzy podstawowe źródła: kontekst społeczny, sposób prowadzenia badań, realizacja programu pomocy. Można rozwiązać owe dylematy stosując analogicznie trzy zasady:
Psycholog postępuje etycznie, jeżeli w swoich działaniach kierowanych na jednostkę bierze pod uwagę i respektuje sposób funkcjonowania jej najbliższego środowiska.
Psycholog postępuje etycznie, gdy uwzględnia obraz dziecka, jaki posiadają znaczące dla niego osoby.
Psycholog postępuje etycznie wtedy, gdy od początku włącza rodziców (opiekunów) dziecka zarówno w proces rozpoznawania problemu (diagnozowania), jak i budowania programu pomocy, korzystając z ich wiedzy o dziecku, gdy traktuje ich jako partnerów we wspólnym przedsięwzięciu, a swoją rolę widzi jako konsultanta i osoby wspierającej w trudnych sytuacjach.
Interakcja dziecka z psychologiem może mieć różny charakter. Dziecko może uczestniczyć w badaniach różnego typu. Mogą to być badania prowadzone w celach naukowych, w których szczególnie należy uważać na stronę etyczną badania i mieć na uwadze w najwyższym stopniu dobro dziecka. Innym rodzajem badań są badania stosowane diagnostyczne, gdzie psycholog jest przede wszystkim diagnostą, przeprowadza rozpoznanie problemu i ewentualnie formułuje zalecenia, co do dalszego postępowania. Pomoc psychologa w tym wypadku kończy się najczęściej na diagnozie, nie bierze udziału w konstruowaniu programów pomocy, nie ma więc kontroli nad tym jak jego wyniki są interpretowane, kto z nich korzysta i w jakim celu. I w końcu mogą to też być badania, w których zadaniem psychologa jest rozpoznanie problemu i jego rozwiązanie. W takim badaniu psycholog zbiera informacje o dziecku i środowisku jego funkcjonowania (rodzina, grupa rówieśnicza itp.) Każde spotkanie z psychologiem służy zbieraniu informacji, ale jest też pomocą udzielaną dziecku. Wchodzi w aktywny kontakt z dzieckiem, stawia przed nim kolejne wymagania i pomaga mu, udzielając wsparcia. Szczególne znaczenie ma tutaj rodzaj i sposób nawiązywania relacji. Jakość kontaktu pomiędzy psychologiem a dzieckiem wyznaczana jest poprzez bliskość emocjonalną, która jest związana z poczuciem bezpieczeństwa, wzajemną akceptacją i wzajemnym zaufaniem oraz poprzez bliskość odmiennych systemów znaczeń przynajmniej w tym obszarze, którego dotyczy problem, jakiego doświadcza dziecko. Ponadto psycholog ma szczególny obowiązek takiego zawarcia kontraktu z dzieckiem, aby cała procedura była dla niego zrozumiała, a dzięki temu przestała być zagrażająca. Kontakt (tak jak w przypadku każdego klienta) powinien rozpocząć się od ustalenia, co sprowadza dziecko do psychologa. Takie spotkanie może, a nawet powinno, odbywać się w obecności rodzica. Należy tutaj bezwzględnie przestrzegać zasady, że pierwszy wypowiada się klient, a więc dziecko. Jedynym wyjątkiem od reguły pierwszeństwa wypowiedzi jest sytuacja, w której dziecko odmawia odpowiedzi lub uważa, że nie istnieje żaden realny problem. Rodzic przekazuje swoje spojrzenie na problemy z dzieckiem w jego obecności. Niezwykle ważne jest, aby nie pozwolić rodzicowi na żadne formy gróźb czy szantażu. Należy zawsze pamiętać, że psychologa obejmuje tajemnica zawodowa. Stwarza to poczucie bezpieczeństwa dla klienta i może pomóc w budowaniu zaufania. Są jednak przypadki, w których tajemnica zawodowa nie obowiązuje. Jest tak wtedy, gdy zagrożone jest zdrowie lub życie dziecka.
Psycholog pracując z dzieckiem podejmuje się trudnego i wymagającego zadania. Musi być gotowy na wejście w świat dziecka, decentracje własnych zachowań. Ważne, aby swoją pracę traktował twórczo i potrafił płynnie dostosowywać się do wymagań sytuacji. Jest to zadanie niewątpliwie trudne, ale właściwie wkonane przynosi ogromną satysfakcje i jest szansą na pomoc dla dzieci z problemami
BIBLIOGRAFIA:
- Brzezińska, A. (2000). Dziecko w badaniach psychologicznych. W: Brzeziński, J., Toeplitz – Wiśniewska, A. (red). Etyczne dylematy psychologii (s. 221 – 254). Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora.
- Brzezińska, A. I., Toeplitz, Z. (2007). Problemy etyczne w badaniach i interwencji psychologicznej wobec dzieci i młodzieży. Warszawa: Wydawnictwo SWPS Academica.
- Kodeks Etyczno – Zawodowy Psychologa.