Blog

Fonetyka języka polskiego

Fonetyka jest nauką o głoskach- dźwiękach mowy. To dział językoznawstwa badający dźwięki w potoku mowy- ich właściwości, łączliwość oraz pozycyjne przekształcenia. Różnie rozumiany jest status fonetyki. Niektórzy uważają ją za jeden z działów, inni wykluczają poza obręb gramatyki, a co najwyżej lokują na pograniczu. Jest ona w każdym razie jedyną z dyscyplin językoznawczych, która posługuje się ścisłymi metodami nauk przyrodniczych. Do badania dźwięków mowy stosuje się skomplikowaną aparaturę techniczną.

Fonetyka ma wiele zastosowań praktycznych i teoretycznych. Przykładowo można podać:

  1. Uczenie poprawnej wymowy
  • Usuwanie zaburzeń mowy wieku dziecięcego, szczególnie w przedszkolach i pierwszych klasach szkoły podstawowej (seplenienie, zmiękczanie, rotacyzm itp.)
  • Usuwanie dialektalnych właściwości fonetycznych w odmianie ogólnej języka.
  1. Nauczanie języków obcych.
  2. Leczenie wad wymowy- logopedia, co nie jest równoznaczne z profilaktyką i umiejętnym korygowaniem swoistych cech wymowy dziecięcej, przez którą każde dziecko przechodzi (normalny rozwój mowy powinien zakończyć się około 5-6 roku życia) logopedia usuwa bardziej trwałe zaburzenia.
  3. Nauka mówienia ludzi głuchych i porozumiewania się głuchoniemych ( tu m.in. bardzo istotna znajomość układu widocznych lub badanych dotykiem narządów mowy).
  4. Ustalania niektórych zasad ortografii ( np. aktualne do dziś dyskusje na temat pisowni wyrazów zapożyczonych, szczególnie nazw własnych.
  5. Konstruowanie komputerów reagujących na głos ludzki oraz mogących syntetyzować mowę.
  6. Kształcenie artystów- współczesna piosenka rozrywkowa często jest niezrozumiałym bełkotem; ze względu na ogromną niestaranność fonetyczną wykonawców do słuchacza dociera tylko melodia i rytm bez tekstu.
  7. Niezbędna podstawa innych działów gramatyki: fonologii, morfologii.
  8. Badania literaturoznawcze -dźwięki mowy i ich kombinacje jako środki stylistyczne, wersyfikacja (prozodia).

Zainteresowania mową już od wieków mają ścisły związek z rozwojem fonetyki. Sięgają one starożytności: interesowali się mową np. Arystoteles i lekarz rzymski Klaudiusz Galen. Hindusi pozostawili ciekawą klasyfikację artykulacyjną dźwięków mowy.

Tradycje starożytnych podjęli ludzie renesansu- wśród nich, oczywiście, geniusz tej epoki Leonardo da Vinci. Duże znaczenie miały badania Wolfganga van Kampelena, żyjącego w drugiej połowie XVIII w., który wyniki swych dociekań usiłował wykorzystać do budowy maszyny naśladującej głos ludzki. Z innych znaczących badaczy tego okresu wymienić należy F.C.Hellwaga, którego najtrwalszym osiągnięciem było opracowanie schematu klasyfikacyjnego samogłosek, znanego i stosowanego po dziś dzień trójkąta samogłoskowego.
Wiek XIX charakteryzował się szybkim rozwojem eksperymentalnych badań narządów mowy. Posługiwano się w tym celu laryngoskopem, strobolartngoskopem, labiografem, glosografem, a wreszcie filmem i promieniami Roentgena. Eksperymentalne badania mowy prowadzi się nadal w wielu krajach.

Metody eksperymentalne stosowane w fonetyce to:

  1. Metody akustyczne- badające akustyczne właściwości dźwięków.
  2. Metody somatyczne- rejestrujące ruchy organów mowy:
  • metoda komograficzna- służy do badania udziału wiązadeł głosowych w wytwarzaniu dźwięku, pozwalając wyraźnie odróżniać głoski dźwięczne od bezdźwięcznych oraz ustalać względny czas trwania (względem siebie) rezonansu ustnego i nosowego poszczególnych głosek. Wykresy obrazujące pracę tych narządów rejestrują pisaki na walcu pokrytym papierem, podłączone do jamy ustnej i do jednego z otworów nosowych;
  • metody laryngoskopowi: użycie laryngoskopu –małego lusterka, wprowadzanego do krtani, pozwalającego obserwować działania fałdów głosowych ; użycie stroboskopu- obserwacji dokonuje się także za pomocą lusterek, ale wnętrze krtani oświetlone jest błyskającym światłem. Odpowiednie regulowanie częstości błysków pozwala na obserwację wiązadeł w ruchu- błyski oświetlają kolejne fazy ruchu wiązadeł; fazy te można także za pomocą stroboskopu fotografować;
  • użycie promieni Roentgena; metoda rentgenograficzna- dokonując tzw. zdjęć tomograficznych, uzyskuje się obraz tylko interesującego obiektu (np. fałdów głosowych)- to, co znajduje się przed nim lub za nim , na zdjęciu nie pojawia się; metoda kinorentgenograficzna- dzięki niej uzyskuje się rentgenowski ruchomy obraz narządów mowy w casie artykulacji;
  • metoda palatograficzna- podniebienie twarde (palatium) pokrywa się warstwą nieszkodliwej substancji lub wkłada się badanemu pokryte nią sztuczne podniebienie; przy wymawianiu głoski część substancji zostaje starta- obraz kontaktu języka z podniebieniem, uzyskany na podniebieniu, to palatogram, natomiast obraz tego kontaktu uzyskany na języku to lingwogram;
  • metoda labiograficzna- badanie ruchu i układu warg przy wymawianiu głosek- polega na włożeniu między wargi okopconego papieru, na którym zostają odciśnięte ślady warg;
  • badania struktury akustycznej dźwięków za pomocą bardziej skomplikowanych urządzeń służących do rejestracji fal, częstotliwości drgań powietrza, amplitudy drgań. Do aparatów tych należą filtry akustyczne, filtry elektromagnetyczne, sonografy.

W fonetyce wydzielić można następujące działy bardziej szczegółowe:

  1. Fonetyka opisowa- zajmuje się badaniem i opisem dźwięków mowy w aspekcie synchronicznym; jest nauką statyczną; opisuje głoski i ich połączenia w jednym momencie czasowym, nie badając procesów, które do tego stadium doprowadziły.
  2. Fonetyka historyczna- to nauka diachroniczna, która bada właśnie owe procesy: zestawia ze sobą różne stadia rozwojowe i na tej podstawie formułuje wnioski na temat kształtowania się współczesnej postaci fonicznej języka.
  3. Fonetyka eksperymentalna- wykorzystuje wiele urządzeń technicznych, które pozwalają scharakteryzować jednostki foniczne dzięki wynikom przeprowadzonych pomiarów, charakteryzujących się ścisłością właściwą naukom przyrodniczym. Wyniki uzyskane przez fonetyków eksperymentalnych wykorzystywane są w fonetyce opisowej, gdyż często prowadzą do bardzo ciekawych i jednoznacznych wniosków, których nie daje ani obserwacja za pomocą zmysłów (słuch, wzrok, dotyk), ani tradycyjne badania narządów mowy.

Wedle innego kryterium można fonetykę podzielić na:

  1. Fonetykę akustyczną- badającą dźwięki z uwagi na fizyczne właściwości fal wytarzanych przy mówieniu ( częstotliwość, długość fali, wysokość, amplituda itp.).
  2. Fonetykę artykulacyjną- opisującą powstawanie dźwięków ze względu na udział i zachowanie poszczególnych narządów w procesie wytwarzania mowy.
  3. Fonetykę percepcyjną- wskazującą na właściwości fal głosowych w procesie słyszenia mowy.

 

Bibliografia:

  • Demel G. Wady wymowy, Warszawa 1979
  • Ostaszewska D., Tambor J. Podstawowe wiadomości z fonetyki i fonologii współczesnego języka polskiego.
Shopping Cart