Rodzina jako zbiór jednostek i relacji pomiędzy nimi zachodzących, tworzy środowisko wychowawcze najsilniej oddziałujące na człowieka, i choć jest wąską grupą społeczną, to wielość procesów przebiegających w jej ramach dostarcza licznych problemów społeczeństwu i jego instytucjom.
F. Adamski w swojej pracy zatytułowanej „ Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy” przytacza słowa MacIvera oraz Page’a, definiujące rodzinę, które mówią,
że: „obejmuje ona uznany społecznie typ trwałego obcowania płciowego, a także określoną instytucjonalną formę małżeństwa; zawiera pewien system nomenklatury wyrażającej stosunki pokrewieństwa i dziedziczenia; jest jednostką gospodarującą, to znaczy zapewniającą swym członkom utrzymanie i opiekę; zaspokajającą ich potrzeby materialne i przygotowującą ich do samodzielnego życia; jest grupą mieszkającą wspólnie, tworzącą jedno gospodarstwo domowe”. 1 Mimo swej obszerności owa definicja pomija jednak fakt, iż procesy zachodzące w rodzinie dotyczą nie tylko wymiaru biologicznego oraz materialnego, ale również obyczajów, tradycji, duchowości i emocji. Ponadto Tomasz Bajkowski pisze, że „ życie w rodzinie, to życie w małej społeczności, gdzie każdy ma pewne prawa, jak i obowiązki, gdzie kompromis jest podstawowym sposobem układania relacji wewnętrznych.” 2 Ta „mała społeczność” charakteryzuje się szczególnym rodzajem oddziaływań, ponieważ mają one właściwość ciągłą. Wprawdzie z czasem niektóre funkcje rodziny zostają przejmowane, bądź dzielone z innymi środowiskami wychowawczymi, jednak ich wpływ nigdy nie będzie tak silny, jak interakcje zachodzące w rodzinie dziecka.3 Istotną relacją, która ma decydujący wpływ na wszystkie pozostałe relacje rodzinne, jest związek między matką, a ojcem. Jeśli więź łącząca małżonków jest mocna i oparta na obopólnej akceptacji, to, jak pisze T. Bajkowski „daje ona dobry przykład dzieciom, u których modelowanie jest podstawowym źródłem socjalizacji.” 4 Osobowość dziecka i jego umiejętności komunikacyjne kształtują się w głównej mierze poprzez spontaniczne oddziaływania, zachodzące podczas codziennego współżycia najbliższego otoczenia, tj. rodziny. 5 Pociechy powielają obserwowane u rodziców, bądź rodzeństwa zachowania, kształtując w ten sposób między innymi swój system norm, zasad, wartości oraz drogę ich realizacji, dlatego też rodzice powinni być dla swoich dzieci autorytetami godnymi naśladowania. Zatem sprawność wychowawcza zależy nie tylko od przyjętych wzorców wychowania, które mogą być podyktowane pochodzeniem, wykształceniem, aktywnością zawodową, bądź wiekiem rodziców, ale wpływ ma również charakter i forma relacji zachodzących w rodzinie, wpływających na poziom identyfikacji dziecka z rodzicami, będącymi osobami znaczącymi w jego życiu. To w środowisku rodzinnym nawiązywane są pierwsze kontakty społeczne oraz doświadczenia we współdziałaniu z otoczeniem. 6
Cele, metody i treści wychowania w głównej mierze zależne są od obecnych trendów w społeczeństwie oraz jego potrzeb. Dzieje się tak, ponieważ środowisko rodzinne jest głęboko osadzone w ogólnospołecznych, kulturowych i ekonomicznych procesach zachodzących w państwie. Cele wychowawcze zakładają osiągnięcie przez dzieci różnorodnych umiejętności oraz cech osobowości, które są pożądane w rzeczywistości społecznej. 7 Jednak funkcje rodziny są ponadczasowe, zmienia się tylko stopień natężenia sił i zasobów zarówno materialnych, jak i psychicznych niezbędnych do ich realizacji.8 Działania wychowawcze środowiska rodzinnego obejmują wielorakie funkcje, jednak Bożena Michalak pisze, że większość autorów jednomyślnie zalicza do podstawowych zadań rodziny, następujące działania: prokreacyjne, seksualne, emocjonalno-ekspresyjne, opiekuńczo-zabezpieczające, socjalizacyjno-wychowawcze, materialne, kontrolne, kulturalne oraz rekreacyjno-towarzyskie.
Dodatkowo F. Adamski dzieli owe funkcje na dwie grupy:
Instytucjonalne
odnoszące się do rodziny i małżeństwa jako do instytucji społecznej. Zaliczane do nich są funkcje:
- prokreacyjna, zapewniająca ciągłość społeczeństwa,
- integracyjna, sprawująca kontrolę zachowań społecznych,
- ekonomiczna, związana z zapewnianiem dóbr materialnych,
- stratyfikacyjna, warunkująca status życiowy oraz przynależność klasową członków
rodziny, - opiekuńcza, dotycząca zabezpieczania, bądź pomocy w pewnych sytuacjach
życiowych poszczególnym jednostkom, żyjącym w danym środowisku rodzinnym,
kiedy to one same nie potrafią zaspokoić swoich potrzeb, - socjalizacyjna, przyuczająca nowo przybyłych członków rodziny do życia i pełnienia
określonych ról w społeczeństwie.
Osobowe
odnoszące się do rodziny jako grupy społecznej, obejmującej następujące trzy funkcje:
- małżeńską, dotyczącą intymnego życia obojga rodziców,
- rodzicielską, związaną z uczuciowymi potrzebami zarówno dzieci, jak i małżonków,
- braterską, przypisaną potrzebom uczuciowym wśród rodzeństwa. 10
Do pierwszorzędnych funkcji gospodarstwa domowego, bez których rodzina nie mogłaby funkcjonować należą: miłość, socjalizacja oraz prokreacja. W momencie przyjścia na świat potomstwa, rodzice otaczają je opieką, miłością, starają się zaspokajać jego potrzeby oraz umożliwiać pozyskiwanie różnych doświadczeń, które będą stanowić fundament rozwoju dziecka. 11 W procesie socjalizacji dziecko zdobywa dzięki rodzicom pewne podstawowe, lecz istotne informacje oraz umiejętności, takie jak: porozumiewanie się językiem adekwatnym do środowiska domowego, posługiwanie się przedmiotami użytku codziennego, poznanie i przejęcie postaw, światopoglądów, celów życiowych oraz kulturowych wartości kierujących zachowaniem najbliższych. 12 W rodzinach pozostających w ubóstwie, gdzie brak pieniędzy uniemożliwia posłanie dzieci do przedszkola, rodzice samodzielnie starając się wychować swe pociechy, często błędnie realizują funkcję socjalizacyjną, ponieważ ich uwaga zbyt mocno skupia się na zapewnieniu dziecku odpowiednich warunków ekonomicznych, co negatywnie wpływa na relacje w rodzinie. Kiedy równowaga w gospodarstwie domowym zostanie naruszona jedna z funkcji zostaje zahamowana, bądź dochodzi do ograniczonego wykonywania wszystkich funkcji na korzyść wybranej. 13
Praca sama w sobie stanowi jedną z podstawowych potrzeb, której niezaspokojenie może wzbudzić w jednostce frustrację, poczucie niższości oraz krzywdy społecznej. Brak pracy często wpływa ujemnie na samoocenę rodzica, powoduje iż rośnie w nim nienawiść i uprzedzenie do panującego ładu społecznego. W sytuacji kiedy głowa rodziny, której rolę najczęściej pełni ojciec, nie może sobie poradzić z poczuciem bezsilności spowodowanej brakiem pracy, a co za tym idzie niemożnością zapewnienia odpowiednich warunków do życia rodzinie, nierzadko dochodzi wówczas u niej do zachowań depresyjnych oraz patologicznych, których przyczyną jest narastający stres i napięcie, co z kolei przekłada się na niewłaściwe relacje oraz konflikty rodzinne, a także powoduje zaburzenie funkcji kontrolnej. Brak środków do utrzymania oznacza dla rodziny społeczną degradację, co wiąże się z niezadowalającą funkcją stratyfikacyjną. Niski status materialny ma więc zatem ogromne znaczenie dla kondycji psychicznej członków gospodarstwa domowego. 14 Ów kryzys ekonomiczny rodziny często prowadzi również do alkoholizmu, bądź narkomanii rodziców. D. Wojtczak pisze, że: „w takich rodzinach znaczna część funduszy przeznaczana jest na alkohol. Ludzie ci piją, żeby choć na chwilę zapomnieć o swoich problemach.” 15 Dodatkowo w sytuacji, gdzie nikt z rodziny nie posiada stałej pracy E. Tarkowska zauważa pewien powtarzający się schemat: „Ojciec zazwyczaj wycofuje się z życia. Popada w alkoholizm i tylko pogłębia biedę. Matka zaciska zęby, zakasuje rękawy i najmuje się do sprzątania czy sezonowych prac polowych. Jest zaradna, bo musi dać dzieciom jeść.” 16
Głód doskwierający pociechom, negatywnie wpływający na ich rozwój fizyczny, psychiczny oraz społeczny, a więc zaburzenie funkcji opiekuńczej, to kolejny problem wynikający z nieprawidłowej funkcji ekonomicznej. Niedostatek materialny rodziny jest głównym powodem niedożywienia dzieci, prowadzącym do obniżenia aktywności fizycznej, przewlekłego przemęczenia, problemów z koncentracją oraz do obniżenia odporności zdrowotnej. Z przeprowadzonych badań w roku szkolnym 2005/2006 wynika, że spośród 4 144 706 dzieci w wieku 7-15 lat, uczęszczających do polskich szkół, aż 29% wymaga dożywiania. 17 Wynik ten jest szczególnie smutny, ponieważ pokazuje nam, że problem głodu wśród pociech ciągle wzrasta. Badania Głównego Urzędu Statystycznego z 1995 roku wykazują, iż odsetek dzieci niedożywionych w wieku do 15 lat wynosił wówczas 10 %.18 Zjawisko głodu prowadzi do rozmaitych schorzeń, które są najgroźniejsze właśnie dla młodych rozwijających się organizmów. Należą do nich między innymi: ubytek przyrostu masy ciała, zahamowanie wzrostu, wirusowe i bakteryjne zakażenia spowodowane upośledzoną odpornością ogólnoustrojową, 19 niedokrwistość, porażenie nerwowe, a nawet nowotwory przewodu pokarmowego. Ponadto niedożywienie dzieci w wieku wczesnoszkolnym, często objawia się problemami zdrowotnymi w ich dorosłym życiu, np. chorobami cywilizacyjnymi, czy osteoporozą. 20
Negatywny wpływ nie tylko na zdrowie dziecka, ale i całej jego rodziny może mieć również ciasnota mieszkaniowa. Patologizacja rodziny silnie wiąże się z sytuacją mieszkaniową. Warunki mieszkalne bezpośrednio wpływają, a w przypadku rodzin ubogich ograniczają drogę realizacji podstawowych funkcji gospodarstwa domowego. Dysfunkcjonalność rodziny najmocniej obserwuje się w sferze opiekuńczo-wychowawczej. Codzienne, nawet błahe konflikty i napięcia związane z nieodpowiednimi warunkami mieszkalnymi, kumulują się i poważnie obciążają psychikę członków rodziny, nierzadko wywołując u nich nerwice. Kształtowanie się osobowości dziecka w niekorzystnej atmosferze domowej powodowanej zmęczeniem i niezadowoleniem z ciągłego zabiegania o pieniądze przez rodziców, może doprowadzić do jego nieprzystosowania społecznego. Ciasnota mieszkaniowa często również oznacza dla dziecka brak własnego miejsca do spania, nauki, czy do zabawy, która jest istotnym czynnikiem socjalizacji. 21
Rodzice, którzy mają problemy z wywiązaniem się z funkcji ekonomicznej, by zapewnić swoim pociechom dach nad głową oraz by zaspokoić ich podstawowe potrzeby fizjologiczne, kierując się tym, co konieczne, eliminują realizację funkcji kulturowej. Trudne warunki materialne uniemożliwiają dziecku realizację własnych zainteresowań, nabycie bogatych doświadczeń przez wąski dostęp do kultury. 22 Z braku środków finansowych pociechy pozbawione są możliwości wyjścia do kina, czy teatru, uprawiania sportów, przynależności do klubów rozwijających ich talenty, bądź wyjazdów wypoczynkowych, ponieważ wszystkie te czynności wymagają pewnych nakładów pieniężnych. Na domiar złego w wielkich miastach, jak pisze Maria Hirszowicz i Elżbieta Neyman: „zanikają tradycje podwórza; niewinne zabawy na chodnikach czy kopanie piłki na trawniku oznacza zawsze, że wchodzi się komuś w szkodę.” Wszystko to przyczynia się do zabaw dzieci pochodzących z rodzin ubogich w miejscach zagrażających ich życiu, takich jak place budowy, wysypiska śmieci, czy tory kolejowe.
Zatem niepodważalnym jest fakt, że trudna sytuacja materialna ma ogromny wpływ na realizację funkcji rodziny i jej sprawność wychowawczą. Bieda prowadzi
do nadmiernego koncentrowania się przez rodziców na zapewnieniu odpowiednich warunków materialnych swoim dzieciom, co ma ujemny wpływ na relacje między członkami rodziny. 23
Odwołania:
1 –
2 – T. Bajkowski, Dziecko w rodzinie-szanse i zagrożenia, [w:] Dziecko, jako obiekt badań pedagogicznych. Konteksty teoretyczne i empiryczne, red. M. Błędowska i J. Michalak, DAJAS, Łódź, 2002, s. 101.
3 – M. Dymek, Funkcje rodziny-prawidłowości i zakłócenia, [w:] Dziecko w obliczu patologii społecznej dnia codziennego-rzeczywistość lat dziewięćdziesiątych, red. K. Dymek-Balcerek, t. II, Politechnika Radomska, Radom, 1999, s. 47.
4 – Tamże, s. 102.
5 – G. Miłkowska-Olejniczak, Rola środowiska w zapobieganiu demoralizacji dzieci i młodzieży, [w:] Dziecko w kręgu wychowania, Kraków, Impuls,2002 s. 154.
6 – H. Pielka, Kształtowanie rodzinnego środowiska wychowawczego w świetle rezultatów badań pedagogicznych, [w:] Badania nad rodziną a praktyka społeczna, red. Z. Tyszka, UAM, Poznań, 1991, s. 93.
7 – Tamże, s. 91.
8 – W. Segiet, Makrostrukturalne uwarunkowania edukacyjnych funkcji rodziny, Pedagogika Społeczna, 2004, nr 2-4, s. 24.
9 – B. Michalak, Dziecko niepełnosprawne w rodzinie-zmiany podstawowej funkcji i więzi rodzinnych, [w:] Ubodzy i bezdomni, red. P. Dobrowolski, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, 1998, s. 80.
10 – F. Adamski, op. cit., s. 36.
11 – Tamże, s. 37.
12 – Tamże, s. 40
13 – J. Lustig, Ubóstwo dzieci i młodzieży, [w:] Pokolenie wygranych? Dzieci i młodzież w procesie transformacji społeczno – gospodarczej i politycznej Polski, red. J. Sztumski, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, 2001, s. 76.
14 – B. Krupa, Skutki rosnącej biedy, Edukacja i Dialog, 2005, nr 9, s. 45.
15 – D. Wojtczak, Bieda i ubóstwo – skutki pauperyzacji, Praca Socjalna, 2006, nr 3, s.28.
16 – E. Miłoszewska, Ubóstwo ma twarz dziecka, Głos Nauczycielski, 2006, nr 33, s. 5.
17 http://www.podzielsieposilkiem.pl/user_files/Raport%20otwarcia(1).pdf, s. 10.
18 – S. Golinowska, B. Balcerzyk-Paradowska, B. Kołaczek, D. Głogosz, Dzieci w trudnych sytuacjach, IPiSS, Warszawa, 1996.
19 – Raport otwarcia, Niedożywienie dzieci w Polsce-na drodze do skutecznego rozwiązania problemu, Warszawa, 2007, [w:] http://www.podzielsieposilkiem.pl/user_files/Raport%20otwarcia(1).pdf, 26.02.2010 r., s. 7.
20 – Tamże, s. 8.
21 – M. Jarosz, Badania patologii rodziny i ich praktyczne zastosowanie, [w:] Red. Z. Tyszka, Badania nad rodziną a praktyka społeczna, UAM, Poznań1991, s. 46.
22 – J. Michalski, Gdybym był bogaty-czyli rzecz o ubóstwie, Polityka Społeczna, 2004, nr 2-4, s. 32.
23 – M. Hirszowicz, E. Neyman, Zbędni, biedni, niebezpieczni, Kultura i Społeczeństwo, T. XLIV, Typografika, Warszawa, 2000, nr 1-3, s. 151.