Pisząc o hiperleksji nie sposób nie wspomnieć o zaburzeniach w uczeniu się języka. Jeśli wspominamy o obu problemach jednocześnie, to musimy brać pod uwagę nie tylko dzieci z dysleksją, ale także te z autyzmem nie możemy bowiem pominąć zaburzenia w uczeniu się niewerbalnym, nie zapominamy tutaj również o dzieciach nadpobudliwych i cechę tą traktujemy jako współistniejącą. A pisząc o funkcjach uczenia się, należy jeszcze pamiętać o dwu spektrach. Pierwsze to spektrum percepcji społecznej, od słabego do wyraźnego rozpoznawania społecznych wskazówek i właściwych zachowań. Drugie to spektrum równowagi poznawczej, mierzące zarówno wskaźnik inteligencji niewerbalnej (wykonawczej), jak i werbalnej. Hiperleksja nie jest zestawem niepowiązanych ze sobą cech – najlepiej można ją zrozumieć właśnie w kontekście tych spektrów i tego, jak na owych rodzajach wyrażane są rozmaite zaburzenia. Hiperleksję określać można na dwa sposoby- jako samodzielne lub współistniejące. Dziecko z hiperleksją może wykazywać objawy mieszczące się w kilku kategoriach.
Hiperleksja pojawia się coraz częściej. Niestety wciąż spotykamy problemy z jej zdiagnozowaniem i interpretowaniem. Nie można jednoznacznie określić tego zaburzenia, ponieważ często pozostaje źle zdiagnozowane co w konsekwencji powoduje pokrzywdzenie dziecka. Dlatego też warto analizować umiejętności werbalne i niewerbalne dziecka oraz poziom percepcji społecznej, bowiem hiperleksja u dzieci może zostać rozpoznana jako zaburzenie współistniejące. Aby dokładniej przybliżyć zjawisko hiperleksji przytoczę różne poglądy, które ukształtowały współczesne podejście.
Czytanie i pisanie jako formy komunikacji językowej, stanowią wtórną w stosunku do mowy formę porozumiewania się językowego. Pojawiają się wówczas, gdy mowa dziecka jest już ukształtowana i rozwinięta, ponieważ wymagają świadomej analizy związku, do jakiego dochodzi pomiędzy znakami graficznymi i ich odpowiednikami językowymi (zdaniami, frazami, słowami i fonemami). Zdaniem wielu badaczy dysleksji ( Krasowicz, Maurer, Bogdanowicz) przyczyną trudności w czytaniu, pisaniu i rozumieniu treści mogą być zaburzenia związane z:
- automatyzacją czytania (dekodowanie),
- komunikacją językową (deficyt sematyczny składnika językowego),
- przetwarzaniem fonologicznym (deficyt wrażliwości fonologicznej),
- stosowaniem reguł gramatycznych (trudności związane z deklinacją i koniugacją),
- stosowaniem reguł syntaktycznych (składniowych) dotyczących budowy i przekształcania zdań,
- rozumieniem zaimków i przyimków w tekście,
- stosowaniem reguł ortograficznych.
Czytanie najprościej ujmując jest przekazywaniem od nadawcy czyli autora do odbiorcy czyli czytającego konkretnej treści, informacji. Aby to działanie mogło mieć miejsce używa się tekstu, który został napisany w formie wyrazów, zdań, znaków przystankowych uporządkowanych zgodnie z regułami języka, który używany jest w danym społeczeństwie. Fazę identyfikacji określa się mianem dekodowania, a fazę analizy mianem rozumienia. Niektórzy badacze uważają, że rozumienie czytanego tekstu nie pokrywa się w czasie z jego spostrzeganiem; nie jest zsynchronizowane z dekodowaniem, ale stanowi jego kontynuację. Akt komunikowania się, jakim jest proces wytwarzania i odbioru tekstów pisanych wymaga od odbiorcy nabycia pewnych umiejętności. Czytanie, jako odbiór tekstu pisanego, stanowi złożony proces psycholingwistyczny oparty na dekodowaniu tekstu oraz na interpretowaniu jego treści. Proces ten wymaga od czytającego sprawności językowej na poziomie fonologicznym, syntaktycznym, semantycznym oraz sprawności poznawczych w zakresie percepcji wzrokowej, słuchowej, procesów pamięciowych i operacji umysłowych na poziomie myślenia pojęciowego. A zatem czytanie wymaga zaangażowania procesów kontroli poznawczej, a zwłaszcza językowej, będącej czynnością dekodowania tekstu ukierunkowanego na jego rozumienie i wykorzystanie do indywidualnych celów czytającego.
Współczesne badania dotyczące procesu czytania i pisania mówią o rozwoju sfer metajęzykowych w odniesieniu do reguł językowych. I tak:
- sfera metafonologiczna dotyczy rozpoznawania i manipulowania elementami fonologicznymi,
- sfera metasyntaktyczna dotyczy rozpoznawania i manipulowania elementami morfonologicznymi i składniowymi,
- sfera metasemantyczna dotyczy rozpoznawania i manipulowania elementami treściowymi o zasięgu: słowo, zdanie, tekst.
Analizując wnikliwie problem hiperleksji, rozumianej jako trudności w przetwarzaniu informacji, możemy łatwo zaobserwować, że u osób z kłopotami w czytaniu problem może się pojawiać na wcześniejszych etapach rozwoju tej umiejętności mam tu na myśli rozpoznawanie słów, rozpoznawanie fraz, analizę idei czyli posumowania i wnioskowania na podstawie tekstu.
Badania prowadzone na świecie koncentrowały się głównie na fakcie, że czytanie bazuje na świadomości fonologicznej będącej wynikiem dekodowania pojedynczych słów. Obecnie przeprowadzane badania potwierdzają fakt, że czytanie to dekodowanie i rozumienie, ponieważ jest ono do tego celu niezbędne. A zatem wzrasta rola umiejętności metajęzykowych. Współczesne badania objęły wiele aspektów świadomości językowej, a mianowicie: świadomość głosek, słów, zdań, znaczenia oraz terminologii językowej. Wcześniejsze badania prowadzone w Polsce mówiły o różnych uwarunkowaniach niezbędnych do opanowania umiejętności czytania i pisania. Podkreślały natomiast konieczność prawidłowego rozwoju sfery:
procesów psychomotorycznych (dotyczy to głównie analizatora słuchowego, wzrokowego, kinestetyczno – ruchowego, aparatu artykulacyjnego oraz sprawności manualnej),
procesów poznawczych (tj. odpowiedniego poziomu inteligencji, myślenia),
prawidłowego rozwoju mowy – rozumianego jako umiejętności prawidłowej artykulacji,
procesów emocjonalno – motywacyjnych, (tj. właściwej motywacji stabilności w sferze emocjonalnej oraz właściwego oddziaływania środowiska rodzinnego).
Idąc dalej, biorąc pod uwagę badania A. Maurer i G. Krasowicza, które ukierunkowane zostały na związek świadomości językowej dziecka z osiągnięciami w nauce czytania i pisania, mówią nie tylko o poziomie rozwoju mowy jako warunku opanowania czytania. Autorzy podkreślają związek rozwoju zdolności rozumienia wypowiedzi słownych oraz ich budowania czyli mówienia ze znajomością prawideł gramatycznych.
Krasowicz podaje m.in., że:
- świadomość językowa jest koniecznym warunkiem wstępnym do opanowania czytania,
- nauka czytania jest czynnikiem wywołującym pojawienie się i rozwój świadomości językowej,
- pomiędzy czytaniem i świadomością fonologiczną zachodzi obustronna relacja,
- pewne aspekty świadomości językowej są konieczne zanim dziecko zacznie czytać, a nauka czytania powoduje wzrost świadomości językowej.
Bibliografia:
- Krasowicz G. „Językowy aspekt terapii i profilaktyki trudności w czytaniu i pisaniu u dzieci”,
- Bogdanowicz M. „Integracja percepcyjno – motoryczna. Teoria, diagnoza, terapia”.