Model sensorycznej integracji został rozwinięty przez amerykańską terapeutkę zajęciową i psychologa Jean Ayers. Wywodzi ona swój model z modeli neurofizjologicznych mózgu i form zachowania. W oparciu o te badania stara się wyjaśnić zaburzenia poznawcze, emocjonalne i sensomotoryczne u dzieci.
Integracja sensoryczna – jak podaje Zbigniew Przyrowski – to organizacja wejściowych danych zmysłowych dokonywanych przez mózg w celu produkowania odpowiedzi adaptacyjnej na wymagania otoczenia. Jest to proces dzięki któremu mózg otrzymując informacje ze wszystkich zmysłów segreguje je, rozpoznaje, interpretuje, integrując je ze sobą i wcześniejszymi doświadczeniami odpowiada adekwatną do sytuacji reakcją.
Integracja sensoryczna dokonuje się na kilku poziomach:
Na poziomie I ulegają powiązaniu bodźce dotykowe, co pozwala dziecku na ssanie, jedzenie,
odczuwanie przyjemne dotyku i umożliwia wytworzenie więzi z matą. Integracja błędnikowych i proprioceptywnych bodźców umożliwia dziecku koordynację ruchów gałek ocznych, utrzymanie postawy, napięcia mięśniowego, równowagi i poczucia pewności w stosunku do sił grawitacji.
Na poziomie II podlegają łączeniu w bodźce systemu błędnikowego, proprioceptywnego i dotykowego /zmysły podstawowe/, to z kolei warunkuje koordynację i napięcie uwagi, planowanie ruchu, świadomości i percepcji własnego ciała, oraz koordynacji czynności obu stron ciała.
Poziom III integracji sensorycznej obejmuje także bodźce wzrokowe i słuchowe. Poprzez powiązanie bodźców przedsionkowych, słuchowych, proprioceptywnych uzmysławiających ciało, dochodzi do zdolności rozumienia mowy i jej uczenia się. Współgranie bodźców optycznych z bodźcami zmysłów podstawowych ww. umożliwia dokładną detaliczną /drobiazgową/ percepcję wzrokową, a co za tym idzie koordynację oko-ręka. Dzięki temu dziecko może włożyć kurtkę, nalać sobie mleka, budować z klocków dom, malować.
Na poziomie IV rozwoju są integrowane bodźce ze wszystkich kanałów zmysłowych powstają produkty końcowe procesów przetwarzania, które odbywały się na poprzednich trzech poziomach. Poczucie własnej wartości, samokontrola, poczucie zaufania do siebie samego rozwijają się w oparciu o tę świadomość, że ciało egzystuje, jako godny zaufania twór sensomotoryczny i wywodzi się ono z dobrej integracji systemu nerwowego.
Gdy dochodzi do zakłóceń procesów integracyjnych pojawiają się rożne dysfunkcje w procesach percepcyjnych i ruchowych oraz w zachowaniu.
Z. Przyrowski dzieli rodzaje zaburzeń SI u dzieci ze względu na przyczyny ich powstawania na pierwotne i wtórne. Do pierwszej grupy zalicza te, gdzie występuje nieprawidłowe funkcjonowanie struktur anatomicznych /móżdżku, zwojów podstawy mózgu i
dróg piramidowych/, które przyczyniają się do tworzenia nieprawidłowych odpowiedzi ruchowych. Drugą grupę dysfunkcji w zakresie integracji sensorycznej u dzieci stanowią te, których przyczyną jest mała liczba doświadczeń motorycznych lub nieprawidłowy rozwój ruchowy. Integracja sensoryczna służy percepcji ciała i świata, reakcjom adaptacyjnym /reagowanie właściwe do wymogów otoczenia/, procesom uczenia się, rozwojowi niektórych funkcji nerwowych. Dysfunkcja interakcji sensorycznej jest przyczyną wielu, choć nie wszystkich, trudności w szeroko rozumianym uczeniu się. Terapia integracji sensorycznej są to działania, na które składa się stymulacja sensoryczna prowadząca do odpowiednich reakcji adaptacyjnych, zgodnych z neurologicznymi potrzebami dziecka.
Terapia ta polega zwykle na aktywności ruchowej całego ciała w dużej mierze spontanicznej-wybieranej przez samo dziecko i dostarczającej wrażeń przedsionkowych, proprioceptywnych i dotykowych. Terapia ruchowej zabawy tak organizowana by system nerwowy zaangażowany w odbieranie wrażeń zmysłowych powstających podczas ruchu stopniowo uczył się właściwie reagować na żądania płynące z otoczenia. Poprawa następuje w zakresie motoryki funkcji językowych, społeczno-emocjonalnych a przede wszystkim lepszą efektywnością uczenia się. Podczas terapii SI dziecko nie uczy się konkretnych umiejętności lecz poprawiając integrację sensoryczną wzmacnia procesy nerwowe leżące u podłoża tych umiejętności a one pojawiają się w sposób naturalny jako konsekwencja poprawy funkcjonowania mózgu.
Dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębszym, z niepełnosprawnością sprzężoną mają duże problemy z odbiorem bodźców zmysłowych z powodu uszkodzonego Centralnego Układu Nerwowego. Występują zaburzenia w obrębie zmysłu dotyku, czucia głębokiego /proprioceptywnego/ i systemu przedsionkowego. Najważniejszy system sensoryczny, odgrywający zasadniczą rolę w ludzkim zachowaniu zarówno fizycznym jak i psychicznym to system dotykowy. Dysfunkcje SI, w której nieprawidłowa jest percepcja bodźców dotykowych określa się obronnością dotykową. Obronność dotykowa są to zaburzenia modulowania wejściowych informacji dotykowych. Mozg ludzki odmiennie interpretuje bodźce swoje od tych z zewnątrz – własny dotyk nie powoduje reakcji obronnych, lepiej tolerowany jest dotyk osób bliskich. Podstawą terapii jest dobra i bliska relacja emocjonalna w kontaktach z dzieckiem zanim będziemy \”dostarczać\” mu dotyk. Zachęcamy do samodzielnego dostarczania sobie bodźców, z czasem my za zgodą dziecka możemy podawać doznania dotykowe. Proporcjonalne rozmieszczenie dotyku na okolice skory – kolejność – zaczynamy od pleców, nogi, stopy, ręce, dłonie, głowa, twarz. Zaczynamy od bodźców mocniejszych podawanych z naciskiem, stopniowo przechodząc do coraz łagodniejszych. Podczas terapii cały czas obserwujemy dziecko – kontaktujemy się z rodzicami – jeżeli dziecko zachowuje się po zabiegach źle – musimy zmienić nasilenie bodźców. Ayers mówi żeby poprzedzić stymulację dotykową jakąś stymulacją przedsionkową ponieważ te systemy wpływają na siebie modulująco i ułatwiają sobie intensywność wrażenia.
Przyczyny obronności dotykowej:
- Niedotlenienie okołoporodowe
- Poród przez cesarskie cięcie
- Brak odpowiedniej stymulacji dotykowej we wczesnym okresie życia
- Genetyczne predyspozycje
Objawy obronności dotykowej:
- Preferowanie długich rękawów
- Unikanie zetknięcia palców z czymkolwiek
- Odczuwanie dyskomfortu przy noszeniu ciasnych ubrań
- Dzieci nie lubią podmuchu wiatru /zwłaszcza po wyjściu z wody/
- Nie lubią mycia głowy, czesania włosów
- Nie lubią szczotkowania zębów, pokarmów pewnej określonej konsystencji, wolą zwykłe papki, odmawiają potraw o mocnym smaku – są to objawy nadwrażliwości okolicy jamy ustnej
- Nie lubią tłumu ani ludzi zbyt blisko siebie
- Unikają kontaktu dotykowego
- Nie lubią bawić się w piasku, malować farbami, lepić z plasteliny i masy solnej
- Burzą się przed braniem do rak zabawek o ostrych kształtach i fakturach
- Maja trudności w koncentracji uwagi
- Wolą inicjować pocałunki i uściski, nie lubią niespodziewanych dotknięć, bądź przytulania
- Same dostarczają sobie bodźców dotykowych obijając się o sprzęt
- Nie potrafią różnicować miejsca, w które są dotykane
Wrażenia z mięśni, ścięgien, które umożliwiają orientację w aktualnym położeniu poszczególnych części ciała oraz informują o wykonywanych ruchach określa się propriocepcją. Dobrze zintegrowana informacja z mięśni i ścięgien jest niezbędnym elementem dla kształtowania się u dziecka dynamicznego obrazu siebie i zaplanowania ruchów stosownych do sytuacji. Układ propriocepcji odpowiada za odczuwanie ciała w przestrzeni /informację o poruszaniu się ciała/. Poruszanie poszczególnymi częściami ciała bez kontroli wzroku /utrzymanie równowagi podczas wchodzenia i schodzenia ze schodów, wytwarzanie odruchów prostowania i równowagi, które służą prawidłowej motoryce, swobodne wykonywanie ruchów precyzyjnych, tworzenie somatognozji i lateralizacji, percepcję położenia narządów artykulacyjnych podczas mówienia. Zaburzenia rozwoju posturalnego przejawiające się w słabej równowadze, braku płynności precyzji ruchów i stosowania stałych zafiksowanych wzorców ruchowych. Obawa przed nowymi nieznanymi ruchami wiąże się to z niepewnością posturalną. Słaba znajomość swojego ciała jako całości i poszczególnych jego elementów, niedostateczna świadomość ich możliwości ruchowych, obniżona percepcja wrażeń odbieranych przez system dotykowy jest charakterystyczna dla dzieci z dyspraksją. Zaburzenia w planowaniu motorycznym rozpoznaje się nie po tym co dziecko robi, lecz po tym że nie potrafi wykonać wielu czynności właściwych dla jego wieku życia. Objawami zaburzeń w zakresie propriocepcji są:
- Niekontrolowane, chaotyczne ruchy dzieci
- Dążenie do mocnego uścisku, gryzienie, szczypanie przez dziecko siebie i innych
- Niszczenie przedmiotów z powodu braku kontroli nad własnym dotykiem
W organizacji CUN kluczową rolę odgrywa również system przedsionkowy, składający się z 2 typów receptorów dostarczających informacji o pozycji głowy, ruchach głowy i pośrednio i ruchach całego ciała. Nawet niewielkie zmiany pozycji głowy powodują aktywację systemu przedsionkowego, a to z kolei wpływa na pracę mózgu. System przedsionkowy wspólnie z systemem propriocepcji ma wpływ na subiektywną świadomość pozycji i ruchów ciała w przestrzeni, napięcie posturalne i równowagę.
Deficyty w funkcjonowaniu układu przedsionkowego objawiają się:
- Zaburzeniami równowagi /szeroko rozstawione nogi, często potykają się, późno uczą się jeżdżenia na rowerze, boją się huśtawki/
- Wzmożone napięcie mięśni w kończynach
- Używanie każdej strony ciała osobno
- Zaburzoną zdolnością i wykonywaniem w przestrzeni ruchów w kierunku góra-dół, prawa-lewa, przód-tył, dla których oś stanowi własne ciało
- Nadwrażliwość emocjonalną, dotykową, słuchową
- Problemami z artykulacją
- Obniżonym poziomem grafomotorycznym
- Odwrotnym widzeniem np. liter, gubieniem linii i słów podczas czytania
Niepewność grawitacyjna – dzieci charakteryzują się lękiem do doświadczania i poznawania
otoczenia, nie wykonują gwałtownych ruchów w przestrzeni, czują strach, obawę, stres gdy
znajdują się w pozycji, do której nie są przyzwyczajone lub wtedy gdy ktoś chce kontrolować ich ruchy w przestrzeni.
Dzieci z niepełnosprawnością złożoną prezentują zaburzenia na wszystkich poziomach rozwoju sensorycznego. Wrażenia odbierane są ze zbyt dużą lub zbyt małą intensywnością. W związku z tym dzieci te często same dostarczają sobie takiej stymulacji, która kompensuje ich zaburzenia sensoryczne. Występują stereotypie takie jak:
- Obracanie się w kółko,
- Machanie rękami,
- Uderzanie rękami o własne ciało,
- Zgrzytanie zębami
- Wkładanie przedmiotów do buzi
- Lizanie przedmiotów.
Dzieci powtarzają te czynności aż do momentu zaspokojenia. Niektóre z dzieci mają problem z poruszaniem się, mają problem z dostarczeniem sobie jakiejkolwiek stymulacji. Poznają więc otoczenie badając je dostępnymi dla siebie czynnościami. Czasami jest to wąchanie, lizanie, wydawanie nieartykułowanych dźwięków, czasem krzyk. W przypadku nadwrażliwości sensorycznej dzieci starają się unikać tych bodźców sensorycznych, które są
dla nich nieprzyjemne. Dzieci te nie lubią być dotykane, często unikają kontaktu wzrokowego, przejawiają nadwrażliwość na rożne dźwięki /zatykają sobie uszy, uderzają siew uszy, nie tolerują rożnych aktywności związanych z ruchem, mają problemy z jedzeniem i połykaniem.
Terapia
Terapia w metodzie Integracji sensorycznej wygląda jak zabawa. Dziecko uczestniczy w zajęciach i ma wrażenie że kreuje zajęcia wspólnie z terapeutą. Ćwiczenia muszą być dostosowane do poziomu rozwojowego dziecka jednak nie mogą być ani za łatwe ani za trudne – należy balansować na granicy możliwości dziecka Wśród używanego sprzętu są rożnego typu huśtawki, hamaki, platformy równoważne, duże piłki i wałki, deskorolki, talerze obrotowe itp. Wiele dzieci wpuszczonych do sali z takim wyposażeniem spontanicznie wybiera taki przyrząd i taką aktywność, która najlepiej służy układowi nerwowemu – jest to zasada wewnętrznego instynktu. Inne – zwłaszcza te z rozmaitymi typami nadwrażliwości zmysłowej – potrzebują stymulacji ze strony terapeuty. W czasie terapii dziecko ma nie tyle nauczyć się konkretnych umiejętności, ile raczej usprawnić bazowe systemy sensoryczne i procesy nerwowe, leżące u podłoża tych umiejętności. Zaburzenia różnicowania dotykowego, podobnie jak i pod wrażliwość dotykowa towarzyszy często słabemu poczuciu własnego schematu ciała i trudnościom z planowaniem ruchowym. Jest wiele zabaw mogących poprawić różnicowanie zmysłowej informacji
dotykowej.
Należą do nich:
- łowienie w grochu, kaszy czy piasku, wyszukiwanie drobnych przedmiotów w wypełnionych nimi pojemnikach
- ścieranie gąbką, pędzlem, dłonią pianki naniesionej na różne części ciała
- wyszukiwanie i odklejanie nalepek i plastrów przyklejonych na ciele
- chodzenie po podłożu o zmiennej fakturze
- kąpiele w tzw. Suchym basenie wypełnionym piłeczkami, a także wyciąganie przez dziecko takich piłeczek włożonych pod koszulę
- malowanie palcami z użyciem różnorodnych substancji – farb, kremów, mogą być mieszane z piaskiem mycie a następnie wycieranie poszczególnych części ciała materiałami o różnej fakturze.
W przypadku rozpoznania cech obronności dotykowej podstawą terapii jest dobra i bliska relacja emocjonalna w kontaktach z dzieckiem zanim będziemy \”dostarczać\” mu dotyk. Zachęcamy do samodzielnego dostarczania sobie bodźców, należy pozwolić dziecku na samodzielne zdobywanie doświadczeń dotykowych i na wybór ich ilości i rodzaju – szeroka gama zabawek – zaś podczas kąpieli gąbek, myjek, płynów i pianek. Z czasem my za zgodą dziecka możemy podawać doznania dotykowe.
Proporcjonalne rozmieszczenie dotyku na okolice skóry – kolejność – zaczynamy od pleców, nogi, stopy, ręce, dłonie, głowa, twarz. Zaczynamy od bodźców mocniejszych podawanych z naciskiem, stopniowo przechodząc do coraz łagodniejszych. Podczas terapii cały czas obserwujemy dziecko – kontaktujemy się z rodzicami – jeżeli dziecko zachowuje się po zabiegach źle – musimy zmienić nasilenie bodźców. Stosujemy gąbki, futerka, szczotki o rożnej twardości, piórka, woreczek lub pudełko z otworami zawierające rozmaite przedmioty do rozpoznawania dotykiem.
W przypadku stymulacji układu przedsionkowego możemy wykonywać z dzieckiem takie ćwiczenia jak:
podskoki: obunóż , na jednej nodze, przeskakiwanie z nogi na nogę, skakanie wokół własnej osi, można wykorzystywać popularną zabawę – grę w gumę , ruchy wahadłowe głowy, obroty wokół własnej osi odpychając się nogami przyjmowanie i utrzymywanie pozycji typu bocian, jaskółka , chodzenie stopami wzdłuż rozłożonej na podłodze liny wchodzenie, schodzenie i zeskakiwanie ze stopni.
Bibliografia:
- Przyrowski Z. 1998 Dysfunkcje integracji sensorycznej i deficyty fragmentaryczne w zespole mózgowego porażenia dziecięcego.
- Przyrowski Z. 2001 Podstawy diagnozy i terapii integracji sensorycznej
- Mass Violet F. 1998 Uczenie się przez zmysły: wprowadzenie do teorii integracji sensorycznej dla rodziców i specjalistów /tł. Ewa Grzybowska, Zbigniew Przyrowski, Marta Ślifirska