Blog

Komunikowanie się osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną

Komunikowanie się z otoczeniem to bez wątpienia najważniejsza potrzeba psychiczna każdego człowieka. Wyraz twarzy, ruchy ciała, gesty oraz charakterystyczne cechy głosu- to potężne środki komunikowania się. W relacjach z drugim człowiekiem osoby z głębszym upośledzeniem umysłowym skupiają swoją uwagę w dużej mierze na mowie ciała i brzmieniu głosu. Odbierają nas swoim ciałem, a nie słowami, które do nich kierujemy. Dzieje się tak ponieważ mowa werbalna jest zbyt abstrakcyjna. Komunikacja niewerbalna jest rozwojowo pierwotna, a przez to bardziej dostępna w początkowym okresie rozwoju człowieka.Opóźniony rozwój mowy lub brak mowy jest jednym z najważniejszych wskaźników upośledzenia umysłowego. Niedorozwojowi intelektualnemu towarzyszy niedorozwój lingwistyczny.

Komunikacja osób głębiej upośledzonych umysłowo może mieć charakter intencjonalny lub nieintencjonalny:

  • komunikacja intencjonalna może mieć postać: wokalno– słowną (werbalną), np. „Ania chce klocek”; wokalno– gestowo– mimiczną, np. wskazując wzrokiem lub gestem dłoni teren za oknem, dziecko mówi „tam iść”; wokalno– dotykową, np. dziecko przytulając się do ręki matki lub innej osoby znaczącej, patrzy jej w oczy i uśmiecha się; kinetyczno– proksemiczną – wzbogaconą adekwatnym do sytuacji wyrazem mimicznym (np. szerokie otwarcie oczu);
  • komunikacja nieintencjonalna – ma charakter niezamierzony, niemniej informuje otoczenie o stanie nadawcy, o jego samopoczuciu oraz stanie emocjonalnym.

Jak już było wspomniane- u dzieci głębiej upośledzonych umysłowo rozwój mowy jest opóźniony lub mowa nie wykształca się w ogóle, w związku z tym o wiele większe znaczenie przywiązywać należy do wszystkich komunikatów niewerbalnych.
Decydując jaki system komunikowania się wykorzystać w pracy z dzieckiem niepełnosprawnym intelektualnie, jeśli tylko jest to możliwe w konkretnym przypadku- nie powinno być problemu typu „albo mowa – albo gesty”. Mowa czynna z jednej strony, a język znaków i symboli z drugiej, powinny być traktowane jako dwa krańce jednego continuum. Różne informacje czy komunikaty można umiejscowić w różnych punktach tego continuum.

Jeżeli pracujemy z dzieckiem z porażeniem spastycznym może ono zrozumieć naszą mowę, jeśli kontekst wypowiedzi jest jasny i towarzyszą jej odpowiednie gesty, ale nie jest w stanie (ze względu na swą spastyczność) prawidłowo mówić i posługiwać się rękoma w celu zrobienia odpowiedniego znaku, czy gestu by przekazać nam informację. To samo dziecko może jednak komunikować się wykorzystując obrazki, symbole czy mowę pisaną. I jest zdecydowanie do przyjęcia takie podejście, w którym używa się różnych systemów w odniesieniu do tego samego dziecka.

Posługiwanie się mową powinno zawsze zajmować pozycję priorytetową- rodzice i nauczyciele powinni stale mówić do dziecka i zachęcać je do mówienia. Jednak nawet w przypadku dzieci, które są w stanie nauczyć się mówić, wciąż przydają się elementy języka migowego oraz gesty wspomagające mowę. W ten sposób eliminowane są, przerwy w komunikowaniu się.
Z badań nad komunikacją (w znaczeniu porozumiewania się) u osób głębiej upośledzonych umysłowo wynika, że wiele z nich nadaje sygnały dźwiękowe pozbawione jakiegokolwiek zabarwienia emocjonalnego, po którym można by było rozpoznać intencję nadawcy. Dziecko lub osoba dorosła, nadając ten szczególny komunikat zupełnie nie zwraca uwagi na odbiorcę. Zachowanie takie wydaje się być typowym symptomem odrzucenia interakcji, świadczącym o bardzo ograniczonych zdolnościach komunikacyjnych.

Wyniki obserwacji zachowań osób głębiej upośledzonych umysłowo sugerują również, że niektóre z nich są zdolne do budowania czytelnych, zrozumiałych dla otoczenia komunikatów- charakterystycznych dla wieku przedszkolnego neologizmów, pojedynczych słów wspartych językiem ciała (tzn. matajęzyk).
W przypadku osób o znacznym ograniczeniu rozwoju umysłowego na ogół brak jednak zachowań świadczących o osiąganym poziomie rozwoju mowy, brak też reakcji mimicznych i gestowych, a nawet minimalnych oznak ożywienia, sugerujących chęć (wolę) porozumiewania się z otoczeniem. Nie udzielają odpowiedzi na zadane im pytania, mało czytelne są: mimika i gesty. U wielu (zwłaszcza osób z cechami autyzmu) jedyną z podejmowanych prób „mówienia” i kontaktów z otoczeniem jest echolalia. Powtarzają one usłyszane kiedyś słowa, zwroty, a nawet kilkuzdaniowe wypowiedzenia, choć trudno ustalić, czy są świadome ich treści, czy też nie.

Minimum umiejętności poznawczych, jakie są konieczne do komunikowania się intencjonalnego, jest związane z osiągnięciem przez dziecko w rozwoju IV stadium inteligencji sensoryczno-motorycznej. Ten etap rozwoju poznawczego wiąże się z wieloma zmianami w funkcjonowaniu dziecka, przede wszystkim ze zdolnością do zachowań celowych (intencjonalnych) i umiejętnością posługiwania się reprezentacją umysłową. Do stadium IV myślenie opierało się całkowicie na czynnościach motorycznych, bez wykorzystania jakichkolwiek wyobrażeń umysłowych. Natomiast od tego stadium dziecko staje się zdolne do reprezentowania otoczenia za pomocą obrazów umysłowych dostarczających mu środków, dzięki którym może się oderwać od swoich aktualnych spostrzeżeń i działań.
Mierzalną próbą kwalifikującą umiejętności poznawcze dziecka do IV stadium jest szukanie ukrytego na jego oczach przedmiotu. Dzieci, które osiągnęły ten poziom, są wystarczająco inteligentne, aby kierować komunikaty do innych osób w sposób celowy.

 

BIBLIOGRAFIA:

  • Gałkowski T., Szeląg E., Jastrzębowska G.: Podstawy neurologopedii. Podręcznik akademicki, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2005
  • Kielin J., Klimek-Markowicz K.: Krok po kroku. Nauczanie i terapia dzieci z umiarkowaną, znaczną i głęboką niepełnosprawnością intelektualną, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2013
  • Miosga L.: Pomóż mi być. Komunikacja i stymulacja zmysłowa osób ze znaczną i głęboką niepełnosprawnością umysłową, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006
  • Pilecki J.(red.): Usprawnianie, wychowanie i nauczanie osób z głębszym upośledzeniem umysłowym, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2000
  • Trybuś M.: Rola komunikacji niewerbalnej w relacji nauczyciel-dziecko (skrypt), Przedszkole Specjalne “Orzeszek”, Poznań 1998
Shopping Cart