Pani doktor Beata Oelszlaeger – Kosturek w pracy „Jak oceniać ucznia? Środki i metody kształcenia samokontroli i samooceny w edukacji wczesnoszkolnej” wyróżniła cztery modele szkół, w których kontrola i ocena miały różną postać.
Pierwszą z nich jest szkoła tradycyjna, założona przez Jana Herbata. Zasady dydaktyczne tejże koncepcji pedagogicznej oparte były na silnym autorytecie nauczyciela. Głównym celem edukacji było wyrobienie dyscypliny uczniów. W szkole herbertowskiej całkowicie pomijano indywidualną stronę dziecka. Uczeń nie miał prawa decydować o charakterze czy rodzaju wykonywanych zadań edukacyjnych. Kształcenie i wychowanie przebiegało według ustalonych z góry reguł a program nauczania opierał się na podaniu gotowych treści. Uczenie się ucznia miało charakter przedmiotowy, uczniowie wykonywali jedynie zadania powierzone im przez wychowawcę. Ocenianie w tym modelu szkoły było bardzo łatwe, gdyż karano najmniejsze wykroczenie, które wykraczało poza ramy posłuszeństwa i wyrabiania dyscypliny. Ocena w tym systemie szkolnictwa miała charakter instrumentalny, a stopień szkolny był jedynym narzędziem pozwalającym utrzymywać autorytet nauczyciela.
Drugim wymienianym przez autorkę modelem szkoły jest behawioryzm, w którym jego przedstawiciele ze Skinnerem na czele stwierdzili, iż nagradzanie zachowania ma skłonność do utrwalania się, a karanie do zanikania. Gdy przeniesiemy ten wniosek behawiorystów na grunt oceniania, wówczas wnioski nasuną nam się same. Jednakże zwolennicy behawioryzmu zauważyli, że pozytywne ocenianie nie zawsze przynosiło spodziewane efekty, a karanie nie prowadziło do wygaszania negatywnych zachowań.
Kolejną koncepcją szkoły budzącą kontrowersje wokół oceny jest psychologia humanistyczna, w której rezygnuje się ze wszystkich funkcji oceny na rzecz dostarczania uczniowi informacji zwrotnej. Nauczyciel humanista informuje ucznia o tym, jakie emocje wzbudza w nim zachowanie dziecka bez wartościowania tej informacji. Uczeń zaś dążąc do rozwoju i samorealizacji potrzebuje zachęt wewnętrznych.
Ostatnim modelem szkoły jest szkoła ukierunkowana na efekty kształcenia. Jaka sama nazwa wskazuje w szkole tej oceniana jest nie wiedza, ale praca, jaką uczeń wkłada w kształcenie i jej wyniki. Zarówno nauczyciel jak i uczeń znają cel nauczania oraz sposoby, aby je osiągnąć. Zwolennicy tego kierunku twierdzili, iż ważne jest, aby dostarczać uczniom informacji odnośnie tego, na jakim etapie się znajduje w stosunku do założonych celów programowych1.
W momencie, gdy będziemy chcieli zaplanować system oceniania nie powinniśmy negować żadnego z wyżej wymienionych modeli szkół. Każdy z nich wraz z ich sposobami oceniania jest ważny i wniósł coś istotnego do procesu oceniania. Bez wprowadzenia przez szkołę tradycyjną dyscypliny i posłuszeństwa ze strony uczniów prowadzenie zajęć w szkole mogło by się nie powieść. Ważnym wkładem jest również koncepcja behawiorystów, którzy zwrócili uwagę na motywy uczenia się uczniów. Poza tym, w nauczaniu bardzo ważna jest otwartość i zrozumienia oraz empatia, dzięki której dziecko dostarcza informacji zwrotnych.
Przy tym rozdziale ważne wydaje mi się również przytoczenie idei pedagogiki Korczaka, Montessori i Freineta, które według mnie są istotne przy omawianiu kontrolowania i oceniania. Wymienione koncepcje są „przykładem podmiotowego podejścia do uczenia się w aspekcie działania2”. Po przeczytaniu tych słów słusznie możemy wnioskować, iż w działaniach kontrolnych i oceniających nie powinno zabraknąć podmiotowego podejścia do ucznia i jego uczenia się. A to niesie za sobą powinności stosowania w nauczaniu samokontroli i samooceniania, których w wyżej wymienionych koncepcjach nie brakuje.
Podstawowym założeniem pedagogiki Janusza Korczaka było podmiotowe, partnerskie traktowanie podopiecznego. Tenże pedagog świetnie rozumiał dzieci i wiedział, w jaki sposób powinno się je traktować. Chciał by przestrzegano niezbywalnych praw dzieci, między innymi takich jak: prawo do szacunku, współdecydowania o własnym losie, niepowodzeń. W ten sposób Janusz Korczak obligował każdego nauczyciela do liczenia się z godnością dziecka. W korczakowskiej koncepcji pedagogicznej kontrola i ocena przejawia się często, można ją zauważyć między innymi w idei sądu koleżeńskiego, którego zakres i zadania opierały się na stworzonym przez założyciela kodeksie. Prawo skarżenia na kolegów, nauczycieli, ale i samych siebie oraz sądzenia miał każdy. Dzięki temu elementowi koncepcji uczniowie uczyli się wydawać sądy o sobie i swoich kolegach oraz wartościować ich, jako osoby. Uczniowie w koncepcji Korczaka mieli wpływ na formę zajęć, ich rodzaj i czas trwania. Co ważne mogli oni owe zajęcia jak i swoje postępy w nauce, wiedzę i umiejętności kontrolować i oceniać.
W pedagogice Marii Montessori aspekty te są dostrzegalne w wykonywaniu zadań według określonego wzoru. Samokontrola i samoocena widoczne są w zabawach tematycznych w momencie odgrywaniu ról, zadowoleniu z zabaw czy przestrzeganiu reguł gier. Poza tym w metodzie Montessori nie stosuje się ocen cyfrowych. Ocena ma charakter opisowy i jest ona przygotowywana kilka razy do roku. Stosuje się tu także dwa razy w roku raporty dla rodziców w formie świadectw opisowych. Istnieje coś takiego jak pomiar postępów w nauce, który jest dokonywany dwa razy do roku w formie egzaminów wewnątrzkolnych. Mają one określić punkt startowy uczniów a następnie umożliwić analizę postępów w indywidualnym rozwoju ucznia według jego możliwości i właściwego tempa34.
W koncepcja Freineta stosuje się uzupełnianie kart samooceny, kart sprawności, planowanie indywidualnej pracy tygodniowej na kartach planu czy rozwiązywanie fiszek autokreatywnych. Wszystkie powyższe elementy kształtują u uczniów wprowadzenie do samokontroli i samooceny. Planowanie przez ucznia swojej pracy na dany tydzień umożliwia mu codzienne kontrolowanie założonych celi oraz końcowych rezultatów umożliwiając mu w efekcie dokonanie wewnętrznej samooceny. Przy wykonywaniu czynności dnia szkolnego uczniowie mają możliwość samodzielnego wpisywania dokonanych ocen wewnętrznych i ocen własnej sprawności. Fiszki autokreatywne są z kolei chyba najlepszym sposobem rozwijania powyższych umiejętności. Są to zadania z poleceniami różnego rodzaju i z różnych dziedzin. Praca z nimi polega na wyborze przez uczniów dowolnej fiszki i samodzielnym wykonaniu oraz zanotowanie rozwiązań zadań. Samokontrola i samoocena pojawiają się w momencie sprawdzenia poprawności swoich odpowiedzi z tymi zapisanymi na fiszkach. Uczniowie mogą poznać stan swojej wiedzy oraz poznać błędy, jakie popełniają. Wdrażanie do takiej formy kontroli i oceny daje uczniom świadomość, iż pracują oni tylko i wyłącznie dla siebie. Poza tym dzieci uczą się w ramach tych ćwiczeń uczciwości, umiejętności krytycznej oceny własnej pracy oraz poprawy własnych błędów, mając przy tym możliwość pracy według własnego tempa i możliwości.
1. Por.: Tamże, s. 10-13.
2. B. Oelszleager: Jak uczyć uczenia się?. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s.9
3. I. Adamek: Podstawy Edukacji Wczesnoszkolnej. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 1997, s. 132.
4. Por.: Tamże, s. 129-130.