Do najbardziej znanych klasyfikacji przyczynowych zaburzeń mowy należy podział I. Styczek, która wyróżnia zaburzenia pochodzenia:
- egzogennego (zewnątrzpochodne, środowiskowe, wywołane przez czynniki społeczne),
- endogenne (wewnątrzpochodne, wywołane przez czynniki biologiczne).
Należy wskazać, iż przy zaburzeniach mowy pochodzenia środowiskowego nie stwierdza się defektów anatomicznych czy psychoneurologicznych, które można by uznać za ich przyczynę. Podłożem zaburzeń są ujemne wpływy środowiska, czyli nieprawidłowe wzorce językowe, postawy, niewłaściwa atmosfera lub styl wychowawczy.
Kiedy dziecko nabywa umiejętności językowe, postawy rodziców mogą być następujące:
- stymulujące – jest to tzw. „akceptacja kochająca”
- obojętne – czyli zaniedbywanie, przejawiające się brakiem świadomych oddziaływań
- hamujące – nadmierna opiekuńczość, niechęć, odrzucanie, nadmierne wymagania.
Postawy stymulujące najbardziej sprzyjają procesowi rozwojowemu dziecka.
Należy zauważyć, że według badań B.Sawy wynika, że matki dzieci z rozwojowymi zaburzeniami mowy są bardziej opiekuńcze, lecz wykazują tendencję do odrzucania dziecka, matki dzieci z dyslalią są bardziej czułe i serdeczne niż matki dzieci jąkających się. Ten sam autor wskazuje, że środowisko rodzinne ma szczególne znaczenie dla wystąpienia takich rozwojowych zaburzeń mowy, jak dyslalia rozwojowa i jąkanie rozwojowe.
Jednolity styl wychowawczy najkorzystniej wpływa na rozwój dziecka, kiedy stawia się dziecku takie same wymagania, stosuje się jednakowy układ nagród i kar.
Style wychowawcze mogą być następujące:
- wychowanie zbyt surowe – przyczynia się do powstawania lęku często agresji, może to prowadzić do jąkania;
- wychowanie zbyt troskliwe – tu obserwuje się mowę niestaranną, niedbałą, opóźnia się proces rozwoju mowy;
- wychowanie niekonsekwentne – wytwarza niepewność, zmienność nastrojów, rezultatem może być zaburzenie tempa i rytmu mowy;
Cierpliwość i zainteresowanie rodziców osiągnięciami dziecka aktywizuje je do mówienia. Klimat emocjonalny w rodzinie jest ważnym czynnikiem w rozwoju mowy. Gdy dziecko czuje się akceptowane, ma częste kontakty z rodzicami i są one naturalne, gdy czuje się bezpieczne jest motywowane do nawiązywania komunikacji werbalnej.
Mowa najbliższego otoczenia dziecka stanowi istotny element w procesie nabywania umiejętności językowych. Słuchanie jest pierwszym etapem uczenia się mowy, dlatego też niedobory dziecka często są spowodowane niedbałą bądź wadliwą wymową dorosłych. Mowa dorosłych jest modelem, który powinien się cechować precyzyjną i poprawną lecz nie przesadną wymową. Ważne jest tempo mowy, ilość produkcji słownej, dokładność wyrażeń. Istotnym jest pamiętanie o poziomie rozmówcy, jego możliwościach i mówieniu do niego w sposób zrozumiały.
Należy patrzeć na dzieci i tak mówić, aby dzieci patrzyły na mówiącego i były zainteresowane jego wypowiedzią. Układ warg sprzyja zrozumieniu treści i stąd tak istotne jest, aby być zwróconym do dzieci twarzą.
Niemniej istotnym jest styl mówienia dorosłych, a biorąc pod uwagę różne kryteria można wyróżnić dominujący i tolerancyjny styl mowy.
Do cech dominującego stylu mowy można zaliczyć:
- prędkość mówienia (mowa szybka, zbyt wiele słów na raz)
- długość wypowiedzi – zbyt obszerna do czasu zmiany mówcy
- czas latencji – niedopuszczanie dziecka do głosu lub zbyt szybkie przejście do własnej wypowiedzi
- przerywanie – mówienie równolegle z dzieckiem
- płynność mowy – żadnych odczuwalnych przerw na zastanowienie lub oddychanie
- odwrócenie uwagi – nie zwracanie uwagi na wypowiedzi dziecka
- obrona przed przerywaniem
- antycypacja w rozumieniu – zbyt wczesne wysyłanie sygnałów zrozumienia wypowiedzi dziecka
- wymagania korekcji – wysyłanie sygnałów braku akceptacji
- dominacja w mowie – przekrzykiwanie dziecka
Do cech tolerancyjnego stylu mowy zaliczamy:
- zmniejszenie tempa mowy – mówienie z wyraźnym oddechem, stosowanie przerw na zastanowienie
- skracanie długości wypowiedzi – krótsze wyjaśnienia
- wydłużanie czasu latencji- odpowiadanie dziecku z wyraźnymi przerwami
- unikanie przerywania wypowiedzi dziecka
- prezentowanie różnych objawów niepłynności mówienia – np. Widoczne przerwy na oddech, poprawianie się
- zwracanie uwagi na dziecko – oczekiwanie na inicjatywę dziecka w podejmowaniu rozmowy
- dopuszczanie przerywania – dziecko może „wchodzić w słowo”
- przesunięcie reakcji – nie należy sugerować mimiką zbyt wczesnego zrozumienia wypowiedzi dziecka
- kontrolowanie uczuć – umożliwić dziecku wypowiedzenie się i nie mówić do niego w sposób autorytatywny, pouczający.
Do zaburzeń mowy pochodzenia endogennego I. Styczek zalicza:
- dysglosję – zniekształcanie dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania na skutek nieprawidłowej budowy narządów mowy bądź obniżenia słyszalności;
- afazję – częściową lub całkowitą utratę znajomości języka bądź jego rozumienia na skutek uszkodzenia struktur korowych;
- dyslalię- rozumianą jako opóźnienie w przyswajaniu sobie języka, wynikające z uszkodzenia struktur korowych lub wolniejszego wykształcania się funkcji pewnych struktur mózgowych;
- dysartrię – polegającą na zniekształcaniu dźwięków mowy lub niemożności ich wytwarzania w wyniku uszkodzenia ośrodków i dróg unerwiających narządy mowne;
- oligofazję; dyslogię – wynikające z niedokształcenia mowy na skutek upośledzenia umysłowego;
- jąkanie – zaburzenia płynności mowy, przejawiające się skurczami mięśni artykulacyjnych, fonacyjnych, oddechowych. Przyczyny nie są znane. Zalicza się je do nerwic mowy.
- logoneurozy – (nerwice mowy: mutyzm; afonia), polegające na zaburzeniach tempa mowy, modulacji, siły czy wysokości głosu, charakterystyczne u osób cierpiących na nerwice;
- schizofazję – mowę osób, u których występują zaburzenia myślenia wynikające z zaburzeń psychicznych;
- dysfemię – wady mowy występujące u osób z zaburzeniami sfery emocjonalnej;
- dysfazję – wady mowy wywołane zaburzeniami osobowości.
W klasyfikacjach przyczynowych uwzględnia się również, czy występujące zaburzenie wynika z uszkodzeń obwodowych czy ośrodkowych.
Przyczyna zaburzeń obwodowych leży na obwodzie, tj. w obrębie analizatora słuchowego; w narządach, które wykonują ruchy mowne i odbierają czucie tych ruchów powstałe niezależnie od przyczyn mózgowych. Przyczyna zaburzeń mowy pochodzenia ośrodkowego tkwi w nieprawidłowej strukturze i funkcji ośrodkowego układu nerwowego, to jest w ośrodkach mowy w mózgu. Nieprawidłowa budowa bądź dysfunkcja OUN może prowadzić do zaburzeń analizy i syntezy zarówno w sferze odbioru (percepcji mowy), jak i jej wytwarzania (aktu mowy).
Do zaburzeń mieszczących się w ramach klasyfikacji przyczynowej zalicza się też zaburzenia mowy pochodzenia organicznego i czynnościowego.
zaburzenia pochodzenia organicznego – gdy stwierdza się brak anatomicznych warunków do poprawnej wymowy (np. wady zgryzu, rozszczep podniebienia);
zaburzenia typu czynnościowego- gdy narządy mowy są zbudowane prawidłowo, a mimo to wymowa odbiega od normy (np. na skutek porażeń, obniżonego napięcia mięśni realizujących akt mowny).
Neurolodzy dziecięcy dzielą zaburzenia mowy na:
Zaburzenia mowy związane z uszkodzeniem półkul mózgu:
Wrodzony niedorozwój recepcji i ekspresji słownej. Do końca nie ustalona jest ich etiologia. Zaburzenia ekspresyjne dotyczą artykulacji i rozwoju mowy, który jest opóźniony, dzieci te prawie nigdy nie nabywają umiejętności prawidłowego posługiwania się mową. Dziecko posługuje się gestami. Zaburzenia recepcyjno – ekspresyjne to najcięższy rodzaj zaburzeń zarówno pod względem obrazu klinicznego, jak i rokowań;
Zaburzenia w następstwie uszkodzeń nabytych- zalicza się do nich zaburzenia powstałe w wyniku uszkodzeń mózgu o różnej etiopatogenezie. Do uszkodzeń tych dochodzi w okresie okołoporodowym lub w pierwszym roku życia i obejmują one obszar mózgu zawiadujący mową. Powoduje to opóźnienie rozwoju mowy, które zwykle (jeśli nie towarzyszy temu upośledzenie umysłowe) wyrównuje się około 4-5 roku życia.
Zaburzenia dyzartryczne – przejawiające się głównie zaburzeniami artykulacji, będące następstwem niedowładów mięśni artykulacyjnych, koordynacji czynności tych mięśni lub ruchów mimowolnych.
Zaburzenia mowy uwarunkowane organicznym uszkodzeniem (wady rozwojowe) lub nieprawidłową czynnością obwodowego narządu mowy (narządów artykulacyjnych) i narządów słuchu, a także o podłożu psychogennym.
Zaburzenia rytmu mowy – (jąkanie i mowa bezładna).
Zaburzenia mowy w niedorozwoju umysłowym i chorobach psychicznych.
W Międzynarodowej klasyfikacji ICD-10 zaburzenia rozwoju mowy i zaburzenia mowy podzielono również ze względu na wywołujące je przyczyny. Wśród licznych zaburzeń, które prowadzą do nieprawidłowości mowy wymieniono: zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania, wrodzone wady rozwojowe- zniekształcenia i abberacje chromosomowe, choroby układu nerwowego, upośledzenie umysłowe, głuchotę. W tym miejscu przedstawienia wymagają najważniejsze z nich.
Do zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania, a dokładniej do zaburzeń rozwoju psychicznego zaliczono specyficzne zaburzenia rozwoju mowy i języka, czyli:
- specyficzne zaburzenia artykulacji
- zaburzenia ekspresji mowy
- zaburzenia rozumienia mowy
- nabytą afazję z padaczką
- inne zaburzenia rozwoju mowy i języka
- zaburzenia rozwoju mowy i języka, nie określone
W grupie zaburzeń rozwoju psychicznego – obok specyficznych zaburzeń rozwoju mowy i języka – wymienia się też:
- specyficzne zaburzenia rozwoju funkcji motorycznych
- specyficzne zaburzenia rozwoju umiejętności szkolnych
- mieszane specyficzne zaburzenia rozwojowe
- całościowe zaburzenia rozwojowe
- inne zaburzenia rozwoju psychicznego
- zaburzenia rozwoju psychicznego
Bibliografia:
- G. Jastrzębowska, Podstawy teorii i diagnozy logopedycznej, Opole 1998
- I.Styczek, Logopedia, Warszawa, 1980
- B.Sawa, Dzieci z zaburzeniami mowy, Warszawa, 1990
- A.Mitrinowicz-Modrzejewska, Fizjologia i patologia głosu, słuchu i mowy, Warszawa, 1963
- E.Dilling- Ostrowska, Zaburzenia mowy[w:] Neurologia dziecięca, pod red. J.Czochańskiej, wyd.2, Warszawa 1990