Definicje muzykoterapii
Terapeutyczne działanie muzyki na człowieka jest znane już od starożytności. Już wtedy twierdzono, że obcowanie z muzyką wzbogaca osobowość i uwrażliwia na problemy własne i innych ludzi. Obecnie terapia muzyką stała się bardzo popularna. W wielu dziedzinach muzykoterapia znajduje zastosowanie terapeutyczne i lecznicze. Znana jest jako forma psychoterapii, ale także ma zastosowanie w rehabilitacji, pedagogice specjalnej, pracy z dziećmi z zaburzeniami zachowania, a nawet w resocjalizacji. Termin muzykoterapia pojawił się w literaturze około 1950 roku. Pochodzi on od słowa muzyka- musica (łac.), mousice (gr.) oznaczającego sztukę, zwłaszcza śpiewu i gry na instrumentach oraz od słowa terapia- therapeuein (gr.) , które oznacza leczenie.
Obecnie muzykoterapia definiowana jest jako „forma psychoterapii, która wykorzystuje muzykę oraz jej elementy jako środki stymulacji oraz ekspresji emocjonalnej i komunikacji niewerbalnej w procesie diagnozy, leczenia i i rozwoju osobowości człowieka”. Według E. J. Koniecznej muzykoterapia jest działaniem ukierunkowanym na cele terapeutyczne, działanie systematyczne i metodyczne w ramach terapii kompleksowej, opartej na konkretnych działaniach teoretycznych. Swoje zastosowanie znajduje medycynie oraz pedagogice specjalnej. Inną definicję podaje A. E. Jarkowska, pisząc, że „…muzykoterapia to metoda postępowania wielostronnie wykorzystująca wieloraki wpływ muzyki na psychosomatyczny ustrój człowieka”. Natomiast M. Kronenberger przytacza współczesną definicję muzykoterapii obowiązującą w Polsce, wprowadzoną przez Mirosława Janiszewskiego, która określa, że „…muzykoterapia jest dziedzina wykorzystującą muzykę w sposób ukierunkowany, wielofunkcyjny, kompleksowy i systematyczny w celach uzupełnienia leczenie zabiegowego, farmakologicznego, rehabilitacyjnego, psychoterapii i pedagogiki specjalnej.
Formy i rodzaje muzykoterapii
Istnieje wiele form i rodzajów muzykoterapii w literaturze oraz ich klasyfikacje. Najbardziej powszechnymi formami muzykoterapii są: muzykoterapia aktywna i receptywna. Muzykoterapia aktywna stosuje formy aktywności muzycznej takie jak ruch przy muzyce, gra na instrumentach, śpiew, ćwiczenia mowy oraz działania twórcze. Ma zastosowanie w terapii, rehabilitacji i gimnastyce korekcyjnej oraz w pedagogice specjalnej. Najczęstszą formą muzykoterapii aktywnej są zajęcia ruchowo- rytmiczne do muzyki. Wprowadzanie elementów klaskania, tupania, uderzania o podłoże przyczynia się do rozwoju narządu ruchu w procesie terapii. Ćwiczenia i zadania są konstruowane na podstawie różnorodnych metod pracy, z uwzględnieniem ruchu, muzyki i rytmiki. Muzykoterapia receptywna (bierna) jest związana z umiejętnością słuchania muzyki. Percypowanie muzyki oddziałuje na sferę emocjonalną i wywołuje u pacjentów zróżnicowane reakcje, ukierunkowuje na ekspresje werbalna i pozawerbalną. Podstawowym celem muzykoterapii receptywnej jest emocjonalne wsparcie pacjenta, pobudzenie wyobraźni, wzmocnienie pewności siebie. Ten rodzaj muzykoterapii jest najczęściej stosowany w leczeniu nerwic, schorzeń psychosomatycznych oraz innych chorób, którym towarzyszą objawy nerwicowe.
Muzykoterapię można też podzielić na kilka rodzajów uwzględniając sposób jej wykorzystywania. Według M. Wójcik- Stadnio są to:
- muzykoterapia kliniczno- diagnostyczna, w zakres której wchodzą działania specjalistów z dziedziny medycyny
- muzykoterapia naturalna- gdzie podstawowym materiałem muzycznym są dźwięki natury, np. szum potoku górskiego czy śpiew ptaków
- muzykoterapia spontaniczna, będąca wyrazem przeżywanych emocji
- muzykoterapia adoptowana, wykorzystująca przypadkowy materiał muzyczny w celu uspokojenia czy relaksu
- muzykoterapia profilaktyczna, stosowana w celu zapobiegawczym, wykorzystująca odpowiedni materiał muzyczny w celu zaktywizowania lub uspokojenia pacjenta
Cele muzykoterapii
W muzykoterapii najczęściej mówi się o celach terapeutycznych, które służą wytworzeniu równowagi pomiędzy sferą przeżyć emocjonalnych i procesami fizjologicznymi. Muzykoterapia realizuje cele ogólnorozwojowe dzięki umożliwianiu jednostce zdobywania doświadczeń poznawczych i emocjonalnych. Ważny jest także cel umuzykalniający, gdzie dostarcza się uczestnikowi terapii wrażeń estetycznych. Innym celem jest uświadamianie jednostce jego przeżyć i ich odreagowywanie, a także: możliwość nawiązania kontaktu z pacjentem przez muzykę, rozwijanie dyspozycji twórczych pacjenta, natomiast funkcja poznawcza pozwala na doznania, które mogą doprowadzić do głębszego zainteresowania muzyką. Istnieje też funkcja ekspresyjna zajęć muzycznych, która stwarza warunki do wyrażania swoich uczuć poprzez śpiew czy granie na instrumentach oraz funkcja zabawowa, w której zajęcia muzykoterapeutyczne stwarzają wiele okazji do zabawy.
Jak zauważa A .E. Jarkowska muzyka muzykoterapia oddziałuje na dziecko w kilku ważnych aspektach: umuzykalniającym, ogólnorozwojowym i terapeutycznym. Według autorki celem wychowania muzycznego jest przygotowanie do korzystania z dorobku kultury i aktywnego w nim uczestniczenia. Natomiast zajęcia muzyczne dla dzieci z niepełnosprawnością mają na celu doskonalenie słuchu fonematycznego, ćwiczenie aparatu fonacyjnego i artykulacyjnego, rozwijanie uzdolnień muzycznych, a także rozwijanie wrażliwości muzycznej. Ważne jest także by muzykoterapia obejmowała muzykowanie, tworzenie muzyki, improwizacje, odtwarzanie prostych rytmów (aspekt umuzykalniając). W czasie zajęć muzykoterapeutycznych są realizowane potrzeby fizyczne, psychiczne, umysłowe i społeczne dziecka. Należy więc tak skonstruować zajęcia by zawierały one: aklimatyzację, aktywność ruchową, głosową, instrumentalną, nawiązanie kontaktów interpersonalnych w grupie, relaks i odpoczynek.
Najważniejszym aspektem muzykoterapii według A. E. Jarkowskiej jest aspekt terapeutyczny. Wszystkie elementy muzyki, takie jak: rytm, tempo, dynamika, agogika, artykulacja, metrum, harmonia pełnia określone funkcje w utworze, ale mają także znaczenie terapeutyczne w zakresie motoryki, psychiki oraz zachowania dziecka. Porządek muzyki, który jest wyrażony przez rytm, metrum oraz tempo wprowadza także porządek w codzienne czynności, a także może regulować rytm serca, ciśnienia krwi oraz oddech. Wykorzystanie w czasie prowadzenia zajęć stopniowych zmian dynamicznych (coraz głośniej, coraz ciszej) wpływają na procesy pobudzania i hamowania. Artykulacja, czyli płynne (legato) lub wyraźne (stacatto) oddzielone następstwo dźwięków sprzyja koordynacji psychomotorycznej, a także koordynacji wzrokowo- ruchowej, słuchowo- ruchowej. Zarówno legato jak i stacatto wspomagają proces nauki chodzenia dla dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym.. Linia melodyczna zbudowana na zasadzie powtórzeń i podobieństw sprzyja poczuciu bezpieczeństwa. Dziecko łatwiej tez skupia uwagę na krótkich i prostych melodycznie fragmentach utworów z niezbyt skomplikowana harmonią. Dzieci posiadają naturalna wrażliwość na muzykę, a u dzieci z niepełnosprawnością intelektualną, które nie są zdolne do samodzielnego logiczne myślenia oddziaływania pozawerbalne muzykoterapii mają szerokie zastosowanie. Rytmy i brzmienia stają się środkiem oddziaływania, tam gdzie trudno jest odwołać się do percepcji dziecka.. Zajęcia muzykoterapeutyczne mają także zdanie A. E Jarkowskiej cel leczniczy, który zmierza do korekcji zaburzonych funkcji i usuwa napięcie psychofizyczne. W leczeniu dzieci z niepełnosprawnością umysłową muzykoterapia ma różne cele w zależności od stopnia upośledzenia. Są to między innymi: kształtowanie świadomości, własnego ciała, rozwój małych grup mięśniowych, dostarczanie wrażeń estetycznych, ćwiczenie orientacji w przestrzeni, koncentrowanie rozproszonej uwagi.
Głównym celem muzykoterapii w pedagogice specjalnej jest umożliwienie dzieciom z upośledzeniem pełniejszego udziału w życiu. Zdaniem P. Nordoffa w ubiegłym ćwierćwieczu odkryto, że muzyka może mieć wpływ na motorykę i rozwój dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym. Według autora różnorodne techniki i metody terapii muzyką rozwijają twórczy potencjał dzieci, dostarczają pozytywnych przeżyć i doświadczeń społecznych. Przeprowadzając zajęcia muzykoterapeutyczne wykorzystuje się proste instrumenty muzyczne, najczęściej perkusyjne. Gra na instrumentach w czasie zajęć pomaga pobudzać dziecko do aktywności i zachęcić do twórczego współdziałania. Działania związane z muzyką nie wymagają na tym poziomie myślenia abstrakcyjnego, abstrakcyjnego dzieci z upośledzeniem umysłowym są w stanie odbierać muzykę, uczyć się jej i zapamiętywać. Zastosowanie gry na instrumentach pozwala też zwiększyć koncentrację uwagi. Koordynację wzrokowo- ruchową oraz słuchową. Zajęciom muzycznym towarzyszą tez najczęściej uczucia radości i satysfakcji, więc poprawiają też samopoczucie dziecka niepełnosprawnego
Dzieci z niepełnosprawnością intelektualną charakteryzują się obniżonym poziomem funkcjonowania intelektualnego. Spostrzeganie jest niedokładne, występują problemy z analiza i syntezą słuchową, percepcją wzrokową, koncentracją uwagi oraz zaburzeniami pamięci. Zdaniem J. Stadnickiej muzyka umożliwia dziecku ćwiczenie ogólnych dyspozycji umysłowych takich jak: zdolność spostrzegania, naśladowanie, dokonywanie obserwacji, umiejętności identyfikacji i różnicowania, koncentracja uwagi, zapamiętywanie. Zajęcia muzyczno- rytmiczne porządkują zachowanie dziecka, wprowadzają w nie regularność. Muzyka poprzez tempo, rytm, wydaje dzieciom polecenia, których nie muszą rozumieć pojęciowo. Muzyka staję się łącznikiem pomiędzy dzieckiem a otaczającym je światem. Dzieci z dysfunkcją ruchu są często niezdolne do samodzielnego poruszania się, mają też trudności w manipulowaniu dłońmi. Dogodną forma w muzykoterapii tych dzieci jest słuchanie muzyki, łączenie słuchania z forma plastyczną. Inną formą aktywności może być śpiew, muzykowanie i gra na instrumentach, które pomagają wyrazić emocje i pozwalają na odprężenie. Wśród dzieci obarczonych niepełnosprawnością niektóre z nich mają znaczne upośledzania w rozwoju umiejętności porozumiewania się. Niektóre dzieci nigdy nie nauczą się mówić i jedynym sposobem komunikacji będzie gestykulacja, dotyk, mimika, krzyk. Jak zauważa autorka muzyka może w takich przypadkach wspomagać mimikę twarzy, gesty, pomóc ujawnić nastrój dziecka. Oprócz wspomagania komunikacji muzyka może także pomóc w rozwoju języka biernego i czynnego. Muzyka wspiera rozwój mowy poprzez: rozwijanie funkcji percepcyjno- motorycznych, zabawy fonacyjno-oddechowe i słuchowe, zabawy muzyczno- ruchowe, śpiew i taniec, masaż ciała i relaksację.
Bibliografia:
- Galińska E.: Kierunki rozwojowe w polskiej muzykoterapii, w: Zeszyty Naukowe PWSM Wrocław, 1988
- Jarkowska E.A.: Muzyka jako element w rozwoju osobowym dziecka z niepełnosprawnością, Wydawnictwo Maternus, Kraków 2004
- Kierył M.: Elementy terapii i profilaktyki muzycznej, Warszawa 1996.