Ćwiczenia przygotowujące narządy mowy
mają na celu osiągnięcie przez dziecko pionizacji języka, niezbędnej w artykulacji głosek [t], [d], [n], [l]
Kląskanie całą masą języka zakończone pozostawieniem języka na podniebieniu przez kilka sekund (Lichota, 2005, 68).
Przyssanie języka do podniebienia (Demel, 2012, 20).
„Czyszczenie zębów” czubkiem języka po wewnętrznej stronie (Michalak-Widera, 2003, 43).
Naśladowanie mlaskania (Michalak-Widera, 2003, 43).
Liczenie zębów czubkiem języka po wewnętrznej stronie (Demel, 2012, 20).
„Huśtawka” – poruszanie językiem od górnych wałków dziąsłowych do dolnych dziąseł przy otwartych ustach (Lichota, 2005, 68).
Unoszenie języka za górne zęby i cofanie go do podniebienia miękkiego (Demel, 2012, 20).
Przyklejenie dziecku kawałka wafla / chrupki w okolicy wałka dziąsłowego (można rozpocząć tą sekwencję od kląskania, poprzedzającego przyklejenie wafelka na podniebieniu, jeśli dziecko ma problem z ułożeniem języka na podniebieniu). Zadaniem dziecka jest odklejenie go językiem, który ma poruszać się wg. następującego schematu: najpierw dziecko kładzie język na podniebieniu następnie przesuwa językiem po podniebieniu w kierunku zębów. Następnie wykonuje ruchy w odwrotnej kolejności (od wałka dziąsłowego do podniebienia twardego).
Zlizywanie, np. masła orzechowego z podniebienia całą masą języka (Michalak-Widera, 2003, 57).
Picie napoju przez słomkę – trzymając ją symetrycznie i wyłącznie ustami.
Wywoływanie głoski
metody / sposoby wskazania dziecku prawidłowej realizacji głoski:
1) Wywoływanie / sposób prezentacji głoski [t] (głoska powinna pojawić się u dziecka w okresie wyrazu tj. do końca 2 roku życia). Prezentację głoski można rozpocząć od umieszczenia papierka / piórka na dłoni dziecka. Uniesienie dłoni w kierunku ust. Wskazanie dziecku czubka języka znajdującego się tuż za górnymi siekaczami przyśrodkowymi. Wymówienie sylaby ta tak, by zdmuchnąć papierek / piórko leżące na dłoni. Dziecko odczuwa na swojej dłoni podmuch powietrza – metoda czucia skórnego. W dalsze kolejności samodzielnie próbuje wykonać ćwiczenie (Cieszyńska, 2003, 48). Z kolei E. Lichota podaje, iż głoskę [t] można wywołać polecając dziecku, by zwarło czubek języka z wewnętrzną powierzchnią górnych zębów, następnie, powinno wykonać serię ćwiczeń pionizujących język (np. kląskanie całą masą języka, kląskanie czubkiem języka). Jeśli dziecko wciąż ma problemy z uniesieniem języka, autorka zaleca pomoc – unoszenie języka dziecka palcem wskazującym, łyżeczką lub szpatułką, układając je pod językiem dziecka. Gdy dziecko wie, gdzie powinien znajdować się język przy realizacji głoski, wymawia ją w logotomach (Lichota, 2005, 68). Iwona Michalak-Widera podaje, za Ireną Styczek, metodę wywołania głoski poprzez polecenie kilkakrotnego wypowiedzenia jej na szeptem, przy jednoczesnym zaciskaniu skrzydełek nosa (Michalak-Widera, 2003, 44)
2) Wywoływanie / sposób prezentacji głoski [d] (dziecko powinno zacząć wymawiać głoskę do 2 roku życia): przedstawienie głoski poprzez uniesienie grzbietu prawej dłoni dziecka w kierunku ust terapeuty. Zwrócenie szczególnej uwagi dziecka na położenie języka w ustach prowadzącego. Położenie lewej ręki dziecka na krtani prowadzącego tak, by w chwili wymówienie przez niego sylaby da, odczuło na niej podmuch wydychanego ustami powietrza. Przy powtórzenia ćwiczenia przez dziecko układ jego dłoni ulega zmianie – prawa dłoń dziecka pozostaje na krtani prowadzącego, natomiast lewą dłoń dziecko umieszcza na własnej krtani. Celem zabiegu jest zwrócenie uwagi dziecka na dźwięczność sylaby (Cieszyńska, 2003, 68). E. Lichota proponuje podobny, jak w przypadku głoski [t] sposób na realizacje głoski [d] – dziecko powinno dotknąć czubkiem języka z wewnętrzną powierzchnią górnych zębów. W przypadku, gdy dziecko ma problem uniesieniem języka, powinno wykonać ćwiczenia pionizujące język. Podobnie jak miało to miejsce z głoską [t], można pomóc dziecku palcem lub szpatułką umieszczoną pod językiem dziecka. Następnym etapem staje się wymówienie przez dziecko głoski w logatomach (Lichota, 2005, 71). Wśród metod wymienianych przez I. Michalak-Widerę można wyróżnić metodę objaśniania ułożenia narządów artykulacyjnych – stosowaną w połączeniu z metodą wzrokową – prezentowanie w lustrze sposobu ułożenia warg i języka. Istotne w tych metodach jest zwrócenie szczególnej uwagi na drżenie towarzyszące wypowiadaniu głoski (przyłożenie ręki do szyi umożliwia wyczucie drgań). W przypadku jego braku, zaleca się ćwiczenia z głoską [n] w nagłosie: nda, ndo, ndu, nde, ndy. W kolejnym etapie ulegają one skróceniu do da, do, du, de, dy. Kolejną metodą, o której wspomina autorka jest metoda przekształceń artykulacyjnych. Polega na głośnym wypowiadaniu na, na, na z zaciśniętymi skrzydełkami nosa. Jej rezultatem jest uzyskanie nowej sylaby da, będącej nagłosem wyrazowym głoski (Michalak-Widera, 2003, 45).
3) Wywoływanie / sposób prezentacji głoski [n] (dziecko powinno zacząć artykułować głoskę do 2 roku życia): palec wskazujący prawej dłoni dziecka ułożony na skrzydełku nosa terapeuty w sposób umożliwiający jego wibrację. Palec wskazujący lewej dłoni dziecka zostaje umieszczony w ten sam sposób na skrzydełku nosa dziecka. Uwaga dziecka powinna być również zwrócona na czubek języka, opierający się o wewnętrzną powierzchnię górnych zębów. Dziecko dostaje polecenie, by docisnęło czubek języka do górnych zębów. Terapeuta i dziecko wspólnie wymawiają sylabę na, w tym czasie terapeuta umieszcza prawa dłoń dziecka na swojej krtani, lewą na krtani dziecka – w ten sposób dziecko ma uświadomić sobie dźwięczność głoski (Cieszyńska, 2003, 56). W przypadku głoski [n] – E. Lichota proponuje niemal identyczny sposób ułożenia narządów artykulacyjnych, jak przy głoskach [t] i [d] następnie realizację głoski w logatomach (Lichota, 2005,74).
4) Wywoływanie / sposób prezentacji głoski [l] (dziecko powinno realizować głoskę już w 2-3 roku życia): metoda uwrażliwiania – dotknięcie szpatułką lub zimną łyżeczką miejsca na górnym wałku dziąsłowym na wysokości siekaczy przyśrodkowych, z poleceniem umieszczenia w tym miejscu przez dziecko czubka języka przy wymawianiu głoski [l]. Kolejną metodą jest wizualizacja – wskazanie w lustrze prawidłowego ułożenia języka do realizacjo głoski: terapeuta wymawia przedłużoną głoskę [a], jednocześnie unosząc czubek języka do wałka dziąsłowego. W tej pozycji łatwiej wywołać głoskę [l] wymawiając wyrazy z jej lokalizacją wygłosową, np. sylaba al. W czasie jej wymawiania dłoń dziecka zostaje umieszczona na krtani prowadzącego – druga na krtani dziecka. Ma to na celu zwrócenie uwagi dziecka na dźwięczność głoski (Cieszyńska, 2003, 62). E. Lichota zaleca, by dziecko zwarło uniesiony język z górnymi dziąsłami. Brzegi języka dziecka mają zgodnie z jej metodą dotykać wewnętrznych powierzchni górnych zębów. Obok górnych trzonowców powinien powstać otwór, przez który przedostaje się powietrze. W przypadku, gdy dziecko ma trudności z prawidłową realizacją głoski, autorka poleca zwrócić szczególną uwagę na poprawne ułożenie języka i warg (Lichota, 2005, 86). Skuteczną metodą wywołującą głoskę [l] jest wymawianie samogłoski [a] z jednoczesnym, delikatnym podbijaniem podbródka wierzchem dłoni. Stosuje się również metodę prezentowania przed lustrem prawidłowego ułożenia narządów artykulacyjnych, a w dalszej kolejności wybrzmiewanie głoski [l] (Michalak-Widera, 2003, 58).
Bibliografia:
1. Cieszyńska J., 2003, Metody wywoływania głosek, Kraków.
2. Cieszyńska J., Korendo M., 2007, Wczesna interwencja terapeutyczna. Stymulacja rozwoju dziecka. Od noworodka do 6 roku życia, Wydawnictwo Edukacyjne, Kraków.
3. Demel G., 2012, Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, WSiP, Warszawa.
4. Lichota E., 2005, Terapia wad wymowy, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków.
5. Malkiewicz M., 2007, Jarmark Logopedyczny. Wybór zabaw wspomagających mowę przedszkolaków, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk.
6. Michalak-Widera I., 2003, Miłe uszom dźwięki, Unikat-2, Katowice.
7. Wójtowiczowa J., 2008, Logopedyczny zbiór wyrazów, WSiP, Warszawa.