W literaturze przedmiotu jest wiele definicji terminu mowa. Według T.Milewskiego -mowa- to dźwiękowe porozumiewanie się dwóch osób, w którym jedna drugą o czymś powiadamia. Z kolei M. Maruszewski uważa, że mowa jest zespołem czynności składających się na procesy porozumiewania się za pomocą języka, który jest podstawowym środkiem służącym do porozumienia. Człowiek przyswaja sobie zdolność wykonywania tych czynności w wyniku kontaktów z innymi osobnikami mówiącymi. Mowa to zatem osobnicze czynności realizacji reguł języka w celu porozumiewania się. Do czynności tych należą nadawanie ( czyli budowanie wypowiedzi) i odbiór ( czyli rozumienie komunikatów językowych).
Pojęcie „mowa” jest też definiowane jako akt procesu porozumiewania się; akt, w którym nadawca przekazuje słownie językowo ustrukturalizowany komunikat (wypowiedź), a odbiorca komunikat ów percypuje, czyli rozumie. Jest to czynność polegająca na budowaniu i odbiorze ( rozumieniu) komunikatów językowych słownych. Czynności tej towarzyszy szereg zachowań niejęzykowych.
W polskiej logopedii termin „ mowa” funkcjonuje w dwóch zakresach. W szerokim, oznacza zarówno czynność nadawania ( zdolność ekspresji), jak i odbioru ( zdolność percepcji, czyli rozumienia) oraz w wąskim, który odnosi się tylko do czynności nadawania. Nie mówi się jednak o zaburzeniach, czy wadach mówienia tylko o zaburzeniach i wadach mowy, co nie zawsze musi oznaczać, iż zakłócone jest zarówno mówienie jak i rozumienie.
Podobnie jest z terminami nadawanie i odbiór. W szerokim znaczeniu odnoszą się one zarówno do czynności aparatu wykonawczego mowy ( który obejmuje mięśnie warg, języka, podniebienia, wiązadeł głosowych oraz mięśnie narządu oddechowego), aparatu odbiorczego mowy ( odpowiedzialnego za różnicowanie słyszanych dźwięków) oraz do mechanizmów psychologicznych, związanych z formułowaniem treści i formy językowej wypowiedzi, rozpoznawaniem znaczenia słyszanych lub wypowiadanych dźwięków ( ich kodowaniem i dekodowaniem), które zależą od czynności kory mózgowej. W wąskim znaczeniu można je jedynie odnosić do czynności obwodowych narządów mowy ( nadawanie)lub odbioru ( recepcji) dźwięków, nie obejmujących procesu ich rozpoznawania, rozumienia mowy. Stąd też przejęte z zachodnich klasyfikacji zaburzeń mowy i coraz częściej propagowane w polskiej- zwłaszcza medycznej- literaturze przedmiotu pojęcia zaburzenia ekspresji ( syn.:zaburzenia ekspresywne, zaburzenia ekspresyjne) i zaburzenia percepcji ( syn.: zaburzenia recepcyjne, zaburzenia percepcyjne) umożliwiają uniknięcie nieporozumień i precyzyjny opis zjawisk logopedycznych. Gdy chodzi o terminy recepcja i percepcja- to pierwszy z nich oznacza jedynie odbiór dźwięków mowy, a drugi zarówno odbiór jak i rozumienie mowy. Dlatego też pisząc o zaburzeniach rozumienia mowy zasadnym jest używanie pojęcia „ percepcja mowy”.
Do podstawowych składników mowy możemy zaliczyć: język, tekst, nadawanie, odbiór.
Język – to system znaków , służący do porozumiewania się w obrębie danej społeczności; dwuklasowy system składający się z symboli ( tj. fonemów, morfemów, i leksemów) oraz układ zasad, w oparciu o które budowana jest wypowiedź słowna. Język to zbiór symboli, które objęte są wzajemnymi zależnościami wynikającymi z wytwarzania i odbioru dźwięków, podlegających centralnie sterowanym regułom językowym. Składa się z semantyki (znaczenie słów), fonologii (brzmienie słów) i zasad gramatyki. Język jest nie tylko narzędziem myślenia lecz przede wszystkim „ narzędziem” k tj. wypowiedzi, które są interpretowane przez ich odbiorcę.
Tekst- jest to językowo zorganizowana wypowiedź, komunikat, w zależności od rodzaju przekazu posiada odmienną postać (substancję), która jest determinowana przez kanał przepływu informacji. W efekcie powstają różne rodzaje tekstów (słowny, pisany, sygnalizowany), stanowiące wynik przekazu.
W każdym tekście można wyróżnić:
- treść, myśl, tj. językowo zorganizowaną informację, czyli wybór odpowiednich symboli językowych,
- formę językową ( strukturę gramatyczną tekstu)
- substancję, czyli postać tekstu (nośnik myśli), występującą w dwóch płaszczyznach:
- Suprasegmentalnej ( rytm, melodia, akcent)
- Segmentalnej ( głoski, litery, sygnały)
Nadawanie- czyli przekaz informacji różnymi kanałami, odpowiednio do postaci tekstu. Zarówno mówienie, pisanie, jak i różnego rodzaju sygnalizowanie to budowanie tekstu w postaci fonicznej, graficznej, optycznej czy akustycznej. Tak więc mówienie, pisanie i sygnalizowanie można określić jako substancjalizację myśli.
Według I.Styczek nadawanie – w mowie – polega na wytwarzaniu i przekazywaniu odbiorcy określonych treści myślowych. Przekaz ten odbywa się za pomocą odpowiednich ruchów narządów mowy. Ruchy te powodują powstawanie drgań cząsteczek powietrza – czyli dźwięków. Nadawanie jest zespołem czynności polegającym na przekształcaniu spostrzeżeń, wyobrażeń, procesów myślowych w odpowiednie symbole dźwiękowe. Ruchy mowne wykonywane są pod podwójną kontrolą sygnalizacji zwrotnej. Pierwszą są impulsy (proprioceptywne) pochodzące z mięśni narządów mownych i odbierane przez okolicę kinestetyczną w mózgu. Drugą kontrolę stanowią impulsy słuchowe pochodzące z wytwarzanych dźwięków i docierające do okolicy słuchowej.
Odbiór informacji odpowiednio do rodzaju przekazu. Odbiór może być: słuchowy, wzrokowy, dotykowy. Odbiór rozumiany jako percepcja, czyli rozumienie komunikatu słownego oznacza rozszyfrowanie zawartych w nim treści, co odbywa się poprzez dekodowanie struktury gramatycznej. Coraz częściej zwraca się jednak uwagę, że określona wypowiedź nabiera pełnego znaczenia dopiero w kontekście, w jakim jest wypowiedziana w powiązaniu z różnymi niejęzykowymi zachowaniami nadawcy.
Z kolei według I.Styczek odbiór polega na zidentyfikowaniu zasłyszanych dźwięków oraz na powiązaniu ich z określoną treścią. Percepcja mowy (rozumienie) to skomplikowana czynność kory mózgowej, zależna od słuchu fonematycznego, od ogólnej inteligencji i stopnia znajomości danego języka.
B.J.L. Kaczmarek podkreśla, że zasadniczy komunikat (wypowiedź) przekazywany w akcie mowy ma charakter językowy, gdyż zbudowany jest z jednostek językowych zgodnie z regułami języka, i jednocześnie ma on charakter słowny, gdyż jest przekazywany słowami, czyli kanałem (drogą) artykulacyjno- audytywnym). Wypowiedź, czyli komunikat językowy słowny, powstaje w wyniku procesu mówienia, jej odbiór określa się zaś terminem rozumienie. Proces słownego porozumiewania, czyli komunikacja językowa słowna, składa się z kilku a nawet kilkunastu następujących po sobie aktów mowy, zachodzących w wyniku szybkich zmian ról nadawcy i odbiorcy. Z powyższych rozważań wynika, że w toku porozumiewania się przekazywane są komunikaty słowne ( wypowiedzi). Można więc mówić o nadawaniu i odbieraniu wypowiedzi, w żadnym jednak przypadku o „nadawaniu” czy „odbieraniu mowy”, podobnie jak nie można mówić o nadawaniu pisania czy „odbieraniu czytania”.
Bibliografia:
- G.Jastrzębowska, Podstawy teorii i diagnozy logopedycznej, Opole 1998
- T. Milewski, Językoznawstwo, Warszawa 1975
- M.Maruszewski, Mowa a mózg, Warszawa 1970
- B.L.J. Kaczmarek, Mózg, język, zachowanie, Lublin 1995
- B.L.J. Kaczmarek, Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin 1966
- J. Murowaniec, Podręczny słownik logopedyczny, Kraków 1993
- I.Styczek., Logopedia, Warszawa 1980