Przyczyną nagłych lub dość szybko nasilających się zaburzeń mowy są najczęściej uszkodzenia „pola mowy” w półkuli dominującej mózgu, tj. w lewej, głównie w następstwie udaru mózgu (zatoru, wylewu), urazów czaszki lub mózgu lub postępujących chorób jak Multiple Sklerose (MS) czy choroba Morbus-Parkinsona.
Mogą one polegać na:
- trudnościach w wysławianiu się,
- wadach wymowy,
- używaniu niewłaściwie dobranych słów, czyniących mowę niezrozumiałą dla otoczenia.
AFAZJA (gr. fazis-mowa) określa się częściową lub całkowitą utratę umiejętności posługiwania się językiem, spowodowaną uszkodzeniem znajomości języka (rozumienia i nadawania), czemu towarzyszą mniejsze lub większe trudności w ponownym jego opanowaniu.
W medycynie wyróżnia się kilka rodzajów afazji:
- Afazja ruchowa występuje jeśli uszkodzony został „ośrodek Broki” (ośrodek mowy). Ten rodzaj afazji przejawia się zaburzeniem „nadawania mowy”, a więc całkowitą utratą zdolności mówienia lub znacznym upośledzeniem tej czynności.
- Afazja czuciowa – powstaje w wyniku uszkodzenia ośrodka słuchowego mowy (Wernikego). Chorzy mówią dużo, niekiedy niepowstrzymanie, pojawia się tzw. „sałatka słowna”- zamiast właściwego słowa w zdaniu wtrącają inne albo pacjent tworzy niezrozumiałe słowa.
- Afazja mieszana całkowita lub globalna – bardzo często mamy do czynienia z tym rodzajem afazji zanim przejdzie ona w czystą postać czuciową lub ruchową. Przy afazji mieszanej zaburzenia czuciowe i ruchowe współistnieją ze sobą.
Jest nabytym zaburzeniem funkcji komunikacyjnych na skutek uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego. Najczęściej występuje u osób po udarze mózgu, ale może również pojawić się w następstwie wylewu, urazu czaszkowo-mózgowego, nowotworu mózgu, czy choroby neurodegeneracyjnej. Afazja objawia się trudnościami w przetwarzaniu języka. Oznacza to, że pacjent może mieć problemy z wypowiadaniem się (np. trudności ze znalezieniem odpowiednich słów, tworzeniem zdań i dłuższych wypowiedzi) a wypowiadane wyrazy mogą być użyte w złym kontekście lub zawierać błędy. Zdarza się również, że wypowiedzi osoby chorej zawierają wyrazy zmyślone lub nieistniejące, co stwarza problemy ze zrozumieniem komunikatu wysyłanego przez pacjenta. Oprócz problemów z nadawaniem mowy, pacjenci bardzo często maja trudności ze zrozumieniem innych. Niemożność porozumienia się z otoczeniem oraz utrata zdolności do przekazywania swoich myśli i potrzeb jest doświadczeniem niezmiernie traumatycznym i może prowadzić do poważnych ograniczeń w życiu codziennym. Diagnozą i terapią osób cierpiących z powodu afazji zajmuje się logopeda. W tym procesie nierzadko potrzebna jest również diagnoza i równolegle prowadzona terapia neuropsychologiczna ze względu na współistniejące zaburzenia funkcji poznawczych takich jak pamięć czy uwaga. Po przeprowadzeniu szczegółowych testów rozumienia języka i nadawania mowy, logopeda ustala odpowiedni program interwencji, tak by terapia była dostosowana do indywidualnych potrzeb każdego pacjenta.
DYZATRIA jest zaburzeniem mowy powstałym na skutek uszkodzenia mięśni i/lub nerwów biorących udział w procesie komunikacji, czyli twarzy, języka, ust, podniebienia, krtani, oddechowych. Dysfunkcja może być spowodowana udarem, urazem czaszkowo-mózgowym, chorobą neurodegeneracyjną (np. chorobą Parkinsona, miastenią, zespołem parkinsonowskim), guzem mózgu, stwardnieniem rozsianym, miażdżycą naczyń mózgowych, zatruciem toksynami (w tym alkoholem). W wyniku uszkodzenia mięśni powstaje tzw. mowa dyzartryczna, która charakteryzuje się tym, że jest powolna, niewyraźna, afoniczna, z tzw. przydźwiękiem nosowym, które sprawia wrażenie mowy z „kluskami w ustach”. Problemy z oddychaniem mogą uniemożliwić wymówienie pełnego zdania na jednym oddechu, co powoduje przerywanie fraz, zaburzenia rytmu, intonacji i akcentu. W najcięższych przypadkach mowa jest całkowicie niezrozumiała, co wywołuje frustrację ze strony pacjenta i jego słuchaczy. W terapii logopedycznej konieczne jest postawienie właściwej diagnozy, która odpowiednio ukierunkuje metody interwencji.
APRAKSJA MOWY to zaburzenie neurologiczne, którego istotą jest niezdolność lub trudność w wykonaniu wyuczonych ruchów na komendę, przy jednoczesnym rozumieniu polecenia, chęci jego wykonania i braku zaburzenia koordynacji ruchowej, osłabienia czucia i siły mięśniowej.
Najczęstszymi przyczynami apraksji mowy są udary, guzy mózgu, choroba Alzheimera, urazy czaszkowo-mózgowe. U pacjentów poudarowych, apraksja mowy często współwystępuje z afazją, co powoduje trudności w diagnozie różnicowej. W zależności od nasilenia zaburzenia, apraksja mowy może objawiać się jako sporadyczne przestawianie dźwięków i sylab w wyrazach, uciążliwe próby „natrafienia na dźwięk”, niekonsekwentnie realizowane głoski, a w wyjątkowo ciężkich przypadkach całkowitą niezdolność do komunikowania się za pomocą mowy. Brak możliwości komunikacji ustnej stanowi wielki problem i jest źródłem frustracji, stresu i wycofania z życia społecznego.
- Apraksja wyobrażeniowa występuje przy rozległych chorobach mózgu, objawia się niemożnością realizowania planowanego ruchu, przestawianiem czy pomijaniem jego istotnych elementów składowych a dodawaniem zbędnych.
- Apraksja ruchowa polega na niemożności wykonywania ruchów precyzyjnych (np. pisanie, gra na instrumentach muzycznych); ruchy chorego są niezgrabne, niepewne; zwykle występuje po stronie przeciwnej do uszkodzenia.
- Apraksja wyobrażeniowo-ruchowa
W tej postaci apraksji chory nie może wykonać poleconej funkcji (mimo że wie jak to zrobić), przy czym instrukcja wspomagająca nie zmienia sytuacji, natomiast analogiczne czynności mogą być wykonane w sposób automatyczny.
Terapia logopedyczna apraksji mowy jest zazwyczaj bardzo intensywna, wymaga systematyczności i motywacji. Największe postępy obserwuje się krótko po udarze/urazie mózgu. Niektórzy pacjenci wracają do zdrowia szybko, u innych proces ten jest długi i powolny.
DYSFONIA Wśród pacjentów z zaburzeniami głosu znaczny odsetek stanowią osoby z tzw. zaburzeniami czynnościowymi. Nie stwierdza się w nich zmian organicznych w krtani (np. guzków głosowych, polipów, obrzęków), zaburzona jest natomiast czynność, tzn. nieprawidłowo pracują mięśnie krtani. Może to doprowadzić do powstania zaburzeń głosu. Problemy tego typu występują najczęściej u osób pracujących zawodowo głosem czyli: lektorów, aktorów, nauczycieli, piosenkarzy, prezenterów radiowych i telewizyjnych, polityków, pracowników call-centre, policjantów, duchownych. Zaburzenia głosu mogą pojawić się na skutek nieodpowiednich mechanizmów fonacyjnych (tzw. dysfonia funkcjonalna/czynnościowa), gdzie obserwuje się nieprawidłowe działanie mięśni krtani, zaburzenia ich napięcia i częstotliwości oraz brak koordynacji oddechowo-fonacyjno-artykulacyjnej. Innym typem zaburzeń głosu jest dysfonia organiczna powodowana patologicznymi zmianami w budowie krtani (zgrubienia, guzki, zmiany przerostowe, owrzodzenia,itp.). Ten typ dysfonii może również pojawić się w następstwie uszkodzeń układu nerwowego oraz jego chorób np. w porażeniu nerwów biorących udział w emisji głosu, w chorobie Parkinsona, miastenii, chorobie Neuronu Ruchowego. Objawy dysfonii obejmują zmiany barwy głosu, który może być chrapliwy, zduszony, ostry, świszczący, matowy, piskliwy, itp. Często występują problemy z natężeniem (głos brzmi zbyt cicho lub zbyt głośno) oraz częstotliwością (głos jest nienaturalnie wysoki lub niski). Nierzadko pojawia się również chroniczna chrypka i patologiczne nawyki kompensacyjne np. chrząkanie. Pacjenci mogą doświadczać uczucia suchości, pieczenia w gardle, bólu w trakcie mówienia oraz wzmożonego napięcia mięśni twarzy, szyi, krtani, ramion i brzucha. Problemy z głosem bywają ignorowane co najczęściej prowadzi do nasilenia się objawów, utrwalenia negatywnych nawyków kompensacyjnych oraz pojawienia się zmian organicznych na więzadłach głosowych (np. guzków, polipów, obrzęków, zgrubień nabłonka, przerostów).
Terapią zaburzeń głosu zajmuje się logopeda, który zazwyczaj współpracuje z laryngologiem lub foniatrą w procesie diagnostycznym.
Po ustaleniu przyczyny problemów z głosem, logopeda dobiera odpowiedni program terapeutyczny oraz pomaga zastąpić negatywne nawyki zachowaniami zgodnymi z podstawami higieny głosu. W przypadku gdy problemy z głosem są natury psychologicznej zalecana jest współpraca z psychoterapeutą.
JĄKANIE jest zaburzeniem płynności mowy, które może wystąpić podczas rozwoju dziecka (tzw. jąkanie rozwojowe) lub na skutek uszkodzenia układu nerwowego (tzw. jąkanie nabyte, neurogeniczne). Jąkanie występuje w różnych postaciach i nasileniu. Rodzaje jąkania : klasyfikacja jąkania jest ciągle dyskutowana. Głównym problemem jest ustalenie jasnych kryteriów podziału. Można wskazać na 3 podstawowe kryteria: fizjologiczne, lingwistyczne, psychologiczne.
Fizjologia jąkania próbuje ustalić jego somatyczne przyczyny i na tej podstawie wyróżnia:
- jąkanie kloniczne, w którym przeważają skurcze kloniczne,
- jąkanie toniczne, w którym przeważają skurcze toniczne,
- jąkanie kloniczno-toniczne, w którym nasilenie skurczów klonicznych i tonicznych jest wyrównane.
Objawy obejmują sporadyczne powtarzanie pojedynczych głosek, sylab, wyrazów oraz ich przeciąganie. Niezamierzone przerywanie wypowiedzi może powodować tzw. bloki, podczas których osoba jąkająca się ma trudności z płynnym przejściem od jednego dźwięku do drugiego. W trudniejszych przypadkach pojawiają się patologiczne nawyki kompensacyjne w postaci współistniejących tików nerwowych oraz ruchów mięśni twarzy, głowy, rąk. Zaburzenia płynności mowy mogą łączyć się z głębokim strachem przed mówieniem, czyli logofobią.
Osoby cierpiące na to zaburzenie unikają wszelkiego rodzaju sytuacji wymagających komunikacji werbalnej (np. wyjścia na zakupy, na pocztę, do urzędu). Gdy zaburzenia są poważne a strach przed mową paniczny, osoby jąkające się wycofują się z wszelkich funkcji i kontaktów społecznych, co negatywnie wpływa na jakość ich życia.
Terapia jąkania wymaga czasu i silnej motywacji ze strony pacjenta ale jej efekty wynagradzają włożony trud i poświęcenie. Praca z logopedą skupia się na kształtowaniu prawidłowego toru oddechowego, koordynacji oddychania, fonacji i artykulacji a w przypadku logofobii również zabiegach stopniowej redukcji lęku oraz oswajania z mową. Pomocne w tym są ćwiczenia rozluźniające i oddechowe.
Bibliografia:
- Gałkowski T. Jastrzębowska G. (red.): „Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki”, Opole 1999.
- Mitrynowicz A.: „Jąkanie. Przyczyny i leczenie”, Warszawa 1952.
- Tarkowski Z.: „Jąkanie”, PWN, Warszawa 1999.
- Der-Staszewska B. :„Chcę mówić – Pomoce do rehabilitacji afazji”, Harmonia 2013
- Wiśniewska M.: „Ćwiczenia językowe – Propozycje zadań dla dzieci i dorosłych z zaburzeniami w komunikacji językowej”, Harmonia 2013
- Wnukowska K.: „ABC Afazji”, Harmonia 2013
- Ryszard Podemski: „Kompendium neurologii.” Gdańsk: Via Medica, 2008.
- http://www.medico-brain.pl/zaburzenia-mowy-u-doroslych.html
- http://www.poradnikzdrowie.pl/zdrowie/uklad-nerwowy/afazja-czyli-utrata-zdolnosci-mowy_36267.html