Nadawanie mowy, czyli ekspresja językowa, kodowanie i wypowiadanie dźwięków mowy, to proces tworzenia oraz przekazywania odbiorcy naszych myśli za pomocą określonych ruchów narządów artykulacyjnych. Tak więc rozwój mowy ściśle wiąże się z przebiegiem i poziomem rozwoju ruchowego. Słaba sprawność motoryczna oraz koordynacja narządów mowy powoduje, że dziecko nie potrafi wykonać sprecyzowanych ruchów, niezbędnych do wypowiedzenia danej głoski. Zatem praksja, czyli umiejętność wykonywania zamierzonych, celowych ruchów poprzez poszczególne narządy, jest niezbędna do prawidłowego rozwoju ogólnego dziecka, w tym także jego mowy. Mariusz Maruszewski i Irena Styczek wyróżniają pięć rodzajów praksji, w zależności od typu wykonywanych ruchów:
- Praksja statyczna – zdolność ułożenia części ciała w określony sposób. Badanie: pacjent naśladuje ustawienia palców, jakie przedstawia osoba badająca, np.: łączenie palca pierwszego z drugim w formie kółka, znak V, „figa”.
- Praksja dynamiczna – umiejętność przeprowadzenia pewnych ciągów ruchowych. Badanie: osoba badana wykonuje naprzemienne ruchy prawej i lewej dłoni, np.: zaciskanie w pięść dłoni prawej przy jednoczesnym prostowaniu palców dłoni lewej (koordynacja naprzemienna).
- Praksja konstrukcyjna – zdolność odtwarzania pewnych ruchów z pamięci. Badanie: pacjent wykonuje polecenia badającego, np.: zawiązywanie butów, wycinanie z papieru, odpinanie guzików.
- Praksja przestrzenna – umiejętność odwzorowywania rozmieszczenia kończyn w stosunku do własnego ciała. Badanie: osoba badana naśladuje ruchy badającego znajdującego się naprzeciwko. Przeprowadzający badanie powinien uprzednio sprawdzić czy pacjent potrafi rozróżnić prawą i lewą stronę.
- Praksja oralna: zdolność wykonywania określonych ruchów w obrębie jamy ustnej. Badanie: pacjent odwzorowuje ruchy narządów mowy, jakie demonstruje badający.
Odpowiedzialne za prawidłowe funkcjonowanie narządów artykulacyjnych są między innymi płat ciemieniowy, płat czołowy oraz trzy rodzaje neuronów, które biorą udział
w sygnalizacji dośrodkowej niezbędnej do wykonywania precyzyjnych, celowych ruchów:
- Neurony czuciowe – informują centralny układ nerwowy o napięciu, ustawieniu mięśni, np. nogi, języka, warg.
- Neurony kojarzeniowe – są odpowiedzialne za przekazywanie informacji do sieci innych neuronów w całym mózgu.
- Neurony ruchowe – odbierają informacje wcześniej przetworzone przez neurony kojarzeniowe i przekazują je do mięśni oraz gruczołów.
Mechanizm nadawania i odbierania mowy opiera się więc na impulsach nadawczych z ośrodków korowych, które odbierane są przez układy motoryczne, a następnie przesyłane do nerwów wprawiających w ruch organy mowy. Każda czynność, ruch ręki, języka, podniebienia, czy warg wymaga pobudzenia nerwów ruchowych.
Kiedy praca wyżej wymienionych ośrodków oraz neuronów jest zaburzona wówczas może dojść do apraksji. Apraksja oralna, jak pisze Józef Surowaniec to „niezdolność wykonywania celowych ruchów narządów artykulacyjnych, upośledzenie praksji mięśni jamy ustnej i twarzy.” Trudności z prawidłowym układaniem mięśni tych narządów są bezpośrednią przyczyną niewyraźnej, zamazanej mowy, bądź opóźnienia jej rozwoju. Problemem staje się wówczas także wykonywanie takich czynności, jak gwizdanie, dmuchanie, wysuwanie języka, kląskanie itp.
Apraksja została zaklasyfikowana przez Międzynarodową statystyczną klasyfikację chorób (ICD) do grupy zaburzeń rozwoju psychicznego (psychologicznego), jako „specyficzne zaburzenia rozwoju funkcji motorycznych, objawiających się trudnościami w koordynacji ruchów motoryki małej i dużej. Deficyty te, jak uważa Grażyna Jastrzębowska są widoczne już podczas wczesnego rozwoju dziecka.
Praksję zdiagnozować można za pomocą badania neuropsychologicznego funkcji poznawczych (pamięci, mowy, myślenia, praksji, agnozji ). Diagnozę rozpoczyna rozmowa wstępna z pacjentem. Jej celem jest stworzenie przez terapeutę odpowiedniej atmosfery, zapobiegającej powstaniu ewentualnych urazów związanych z dalszym badaniem. Ponadto rozmowa ta umożliwia zebranie wielu istotnych informacji o różnych czynnościach szczegółowych, będących przedmiotem dalszego badania. W czasie rozmowy wstępnej z chorym należy dowiedzieć się, jakie dolegliwości zauważył u siebie. Oczywiście podczas badań diagnostycznych, gdzie pacjentem jest dziecko, informacje na temat zaobserwowanych nieprawidłowości należy pozyskać w drodze wywiadu z rodzicami.
Po rozmowie wstępnej następuje przejście do badania czynności ruchowych, czyli do badania praksji. W czasie przeprowadzania owego badania zmierzającego do wykrycia zaburzeń mających charakter apraksji, należy uwzględniać możliwość występowania zaburzeń ruchowych mających charakter elementarny, jak np.: niedowłady, porażenia bądź ataksje, które mogą wpływać na wykonanie różnych prób stosowanych w diagnozie.
Dlatego też w czasie badania stosuje się dwa rodzaje prób:
- Próby globalne- ich celem jest wykrycie zaburzeń apraktycznych.
- Próby analityczne- ich celem jest określenie charakteru tych zaburzeń.
Do pierwszego rodzaju należą metody, w których pacjent wykonuje proste czynności, związane
z praksją konstrukcyjną. Próby te można przeprowadzać w sytuacji realnej, dając choremu odpowiednie przedmioty, bądź w sytuacji wyobrażalnej, kiedy to prosi się pacjenta, by pokazał (nie dysponując odpowiednimi przedmiotami), jak się daną czynność wykonuje.
Próby drugiego rodzaju mają na celu wykrycie, jakie czynności ruchowe są zaburzone. Metoda ta bada, czy chory potrafi naśladować złożone przestrzenne rozmieszczenie kończyn względem własnego ciała, co wiąże się z praksją przestrzenną. Do prób analitycznych zalicza się również metody badające praksję oralną, tj. umiejętność znajdowania właściwych ułożeń narządów jamy ustnej oraz praksję statyczną, czyli umiejętność właściwego ułożenia kończyn. Ostatnia z prób należąca do grupy drugiej bada praksję dynamiczną, czyli organizację ruchu w czasie, wykonywanie prostych ciągów ruchowych.
Podsumowując badanie diagnostyczne terapeuta rozmawia z rodzicami na temat wyników diagnozy i wniosków, jakie z niej płyną. Otrzymane wyniki muszą zostać wyjaśnione, omówione i ujęte w formie pisemnej.
Bibliografia:
- Balejko Antoni, Jak pokonać seplenienie, Orthdruk, Białystok, 2002.
- Prusiński Antoni, Poradnik dla chorych na migrenę, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa, 1986.
- Sawa Barbara, Dzieci z zaburzeniami mowy, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, 1990.
- Styczek Irena, Logopedia, Wydanie II, PWN, Warszawa, 1979.
- Styczek Irena, Logopedia, Wydanie III, PWN, Warszawa, 1981.
- Surowaniec Józef, Logopedyczny słownik terminów diagnostycznych, Wydawnictwo edukacyjne, Kraków, 1996.
- Red. Gałkowski Tadeusz, Jastrzębowska Grażyna, Logopedia. Pytania i odpowiedzi, MEN, Opole, 1999.