Emisja głosu to zespolona czynność oddychania, fonacji i artykulacji w połączeniu ze zjawiskami rezonansu w przestrzeniach rezonacyjnych klatki piersiowej, krtani i nasady. Celem nauki o emisji głosu jest, m.in.: opanowanie prawidłowego toru oddechowego, prawidłowa czynność fonacyjna z właściwym używaniem rezonatorów oraz wyraźna artykulacja.
Oddychanie w spoczynku jest odruchem bezwarunkowym i nie zależy od naszej woli. Podczas fonacji sposób oddychania utrwala się na podstawie powtarzających się odruchów warunkowych i przechodzi w nawyk. Ważne jest wypracowanie nawyku prawidłowego, gdyż wadliwe nawyki z trudnością udaje się zmienić. Z trzech typów (torów) oddychania najbardziej ekonomicznym dla fonacji jest oddychanie całościowe (piersiowo-brzuszne). Podczas wdechu następuje bowiem równomierne poszerzenie całej klatki piersiowej wspomagane niewielką pracą przepony.
Bardzo przydatne dla osób zawodowo posługujących się głosem jest opanowanie i regulacja oddechu, zwana w wokalistyce podparciem oddechowym. Polega ono na świadomym zwolnieniu fazy wydechowej za pomocą kontrolowanego napięcia mięśni oddechowych. Zjawisko to jest aktem wyjątkowym w organizmie, gdyż wymaga jednoczesnego działania mięśni przeciwstawnych: wdechowych i wydechowych.
Sposób oddychania ma decydujący wpływ na wszystkie czynności emisji, a szczególnie wpływa na funkcjonowanie fałdów głosowych. Sposób przejścia fałdów głosowych z ustawienia oddechowego do fonacji powinien być miękki, bez zbytnich napięć w obrębie krtani. Uzyskane w efekcie wytrwałych ćwiczeń fonacyjnych siła, wytrzymałość i elastyczność mięśni krtaniowych spowoduje, że tworzony głos będzie nośny, \”giętki\”. Dźwięk tworzony w krtani nabierze barwy i siły w rezonatorach, których właściwe używanie jest ważnym elementem prawidłowej emisji głosu. W wokalistyce podparcia dźwiękowego ocenia się na podstawie odczucia drgań kości czaszki, czy zatok przynosowych. Drgania rezonatorów głosowych oddziałują na pola czuciowe, szczególnie leżące nad górnymi siekaczami. Śpiewacy i osoby szkolone głosowo odczuwają dźwięk na przodzie (podniebieniu twardym). Określają to jako wyprowadzenie dźwięku do przodu, które świadczy o prawidłowym opanowaniu technik posługiwania się głosem.
Równie ważnym warunkiem dobrej emisji jest sprawność aparatu artykulacyjnego, głównie języka, warg i podniebienia miękkiego. Elastyczność tych mięśni i szybkość ruchów artykulacyjnych decydują o ich precyzji. Osoby zatrudniane do pracy w zawodach wymagających dużego wysiłku głosowego powinny charakteryzować się sprawnym aparatem artykulacyjnym. Choroby powodujące zaburzenia czynności rezonatorów np. stany zapalne zatok przynosowych, skrzywienie przegrody nosa lub nieprawidłowe nawyki fonacyjno-artykulacyjne, w znacznym stopniu obniżają jakość głosu.
Narządy odpowiedzialne za emisję głosu stanowią jedną całość. Nieprawidłowy przebieg czynności w jednym z tych narządów pociąga za sobą zaburzenia funkcji pozostałych. Natomiast uzyskane w efekcie wytrwałych ćwiczeń oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych siła, wytrzymałość i elastyczność mięśni zapobiegają czynnościowym zaburzeniom głosu. Zaburzenia te mogą występować pod postacią:
- dysfonii hyperfunkcjonalnej (wzmożone napięcie mięśni krtani);
- dysfonii hypofunkcjonalnej (osłabione napięcie mięśni krtani);
- dysfonii dysfunkcjonalnej (brak koordynacji między oddychaniem, fonacją, artykulacją i czynnością rezonatorów).
Zaburzenia czynnościowe nie leczone, dłużej trwające przyczyniają się do powstawania schorzeń organicznych krtani (guzki głosowe, zmiany przerostowe fałdów przedsionkowych lub głosowych). Kolejnym warunkiem prawidłowej emisji głosu jest właściwe używanie rezonatorów, dzięki którym głos nabiera barwy i siły zamieniając się w dźwięk artykułowany. Wszystkie rezonatory stanowią jeden system. W wokalistyce istnieje pojęcie podparcia dźwiękowego, które ocenia się na podstawie odczucia drgań kości czaszki, czy zatok przynosowych. Drgania rezonatorów głosowych oddziałują na pola czuciowe, szczególnie leżące nad górnymi siekaczami. Śpiewacy i osoby szkolone głosowo odczuwają dźwięk na przodzie (podniebieniu twardym). Określają to jako wyprowadzenie dźwięku do przodu, które świadczy o prawidłowym opanowaniu technik posługiwania się głosem. Choroby powodujące zaburzenia czynności rezonatorów np. stany zapalne zatok przynosowych, skrzywienie przegrody nosa lub nieprawidłowe nawyki fonacyjno-artykulacyjne, w znacznym stopniu obniżają jakość głosu. Równie ważnym warunkiem dobrej emisji jest sprawność aparatu artykulacyjnego, głównie języka, warg i podniebienia miękkiego. Elastyczność tych mięśni i szybkość ruchów artykulacyjnych decydują o ich precyzji. Osoby zatrudniane do pracy w zawodach wymagających dużego wysiłku głosowego powinny charakteryzować się sprawnym aparatem artykulacyjnym. Poniżej zamieszczone są przykładowe ćwiczenia oddechowe, artykulacyjne, fonacyjne i relaksacyjne, pozwalające wypracować prawidłowy sposób emisji głosu. Ćwiczenia te są łatwe w wykonaniu i nie wymagają przy tym obecności specjalisty.
Oto przykładowa propozycja ćwiczeń wspomagających prawidłową emisję głosu:
Podstawowe ćwiczenia relaksacyjne.
Istotnym celem poniżej opisanych ćwiczeń jest rozluźnienie wewnętrznego napięcia, w wyniku którego zmniejszają się negatywne emocje, takie jak lęk, złość, gniew czy zawiść. Ćwiczenia relaksacyjne to wszelkie metody i sposoby uzyskiwania stanu fizycznego i psychicznego odprężenia, czyli tzw. stanu relaksu. W potocznym rozumieniu relaks określany jest jako rozluźnienie, odprężenie.
Polecanym zestawem ćwiczeń relaksacyjnych jest relaksacja progresywna według Jacobsona. Można je wykonywać samodzielnie. Jest to technika relaksacji, która opiera się na założeniu, że ciało i umysł tworzą niepodzielną całość. Jedność psychiczna wyraża się m.in. tym, że zaburzenia psychiczne i napięcia emocjonalne powodują zaburzenia równowagi neurohormonalnej i wpływają na wzrost napięcia mięśniowego. Z kolei doprowadzenie do rozluźnienia mięśni pozwala na uzyskanie zmniejszenie napięcia emocjonalnego. Proste ćwiczenia relaksacyjne, które można stosować w momencie nadmiernej kumulacji napięć psychofizycznych w naszym ciele.
Przykładowe ćwiczenie :
[Ćwiczenie świadomości ciała]
- połóż się na plecach na równym podłożu,
- ręce wyprostuj wzdłuż tułowia, nogi wyprostowane,
- zamknij oczy, wycisz się i rozluźnij,
- powoli i spokojnie przenieś uwagę na poszczególne części ciała, postaraj się napiąć, a następnie rozluźnić mięśnie całego ciała w określonej kolejności
- zacznij od głowy, twarzy, szyi, karku,
- następnie schodź coraz niżej (klatka piersiowa, brzuch, ręce, nogi, aż po stopy),
- pamiętaj, że jest to systematyczne napinanie, a następnie rozluźnianie poszczególnych grup mięśni,kiedy poczujesz całkowite odprężenie i rozluźnienie, możesz otworzyć oczy.
Podstawowe ćwiczenia oddechowe
Celem zaproponowanych ćwiczeń jest wyrobienie właściwych nawyków oddechowych tzn. wyćwiczenie właściwego toru oddechowego niezbędnego podczas wykonywania zawodów związanych z pracą głosem.
Przed przystąpieniem do ćwiczeń należy ocenić dotychczasowy sposób oddychania. W tym celu należy stanąć przed lustrem tak, aby widoczna była twarz i tułów. Następnie należy wciągnąć powietrze, które pozwoliłoby na wypowiedzenie frazy np. dzisiaj jest ładna pogoda. Oceny dokonujemy bezpośrednio po wykonaniu wdechu, przed przystąpieniem do mówienia. Zwracamy uwagę na ramiona czy podczas wdechu zostały uniesione, oraz na klatkę piersiową w jakim obszarze została maksymalnie poszerzona. Przy prawidłowo wykonanym wdechu ramiona są ustalone, nie zmieniają swojej pozycji, natomiast klatka piersiowa wypełnia się równomiernie, rozszerzając jednoczenie na boki w swej części dolnej. Dokonane spostrzeżenia pozwolą nam na ustalenie, czy przystępując do ćwiczeń będziemy doskonalić dotychczasowy, prawidłowy sposób oddychania, czy zmieniać, eliminując nieprawidłowe nawyki oddechowe.
Przykładowe ćwiczenie:
- połóż się na plecach na twardym, równym podłożu,
- jedną dłoń połóż w górnej części klatki piersiowej (na mostku), drugą pośrodku, pomiędzy łukami żebrowymi,
- wykonaj wdech nosem i swobodny wydech ustami (powtórz ćwiczenie kilkakrotnie),
- kontroluj dłońmi wypełniającą się powietrzem klatkę piersiową,
- wykonaj szybki wdech ustami i nosem, starając się doprowadzić powietrze do najniższych pięter klatki piersiowej (dłoń leżąca pomiędzy łukami żebrowymi powinna unosić się zdecydowanie, natomiast leżąca w górnej części klatki piersiowej w znacznie mniejszym stopniu),
- napnij mięśnie brzucha starając się przez moment zatrzymać powietrze w płucach,
- wydychaj powietrze bardzo wolno przez lekko rozchylone usta.
Podstawowe ćwiczenia fonacyjne
Po opanowaniu prawidłowego toru oddechowego i właściwego gospodarowania powietrzem przy wydechu można rozpocząć ćwiczenia fonacyjne (głosowe) i artykulacyjne. Ważną składową tych ćwiczeń jest uruchomienie i prawidłowe wykorzystanie rezonatorów nad- i podkrtaniowych, w których dźwięk generowany w krtani ulega wzmocnieniu.
Przykładowe ćwiczenie:
- stań przed lustrem,
- wykonaj pełny wdech,
- zatrzymaj na moment wciągnięte powietrze,
- długi wolny wydech rozpocznij z równoczesnym wymawianiem głoski aaa…,
- utrzymaj fonację głoski a jak najdłużej,
- powtórz ćwiczenie wymawiając na wydechu inne samogłoski.
Podstawowe ćwiczenia artykulacyjne
Artykulacja powstaje wskutek ruchów warg, języka, żuchwy i podniebienia miękkiego; odbywa się głównie w jamie ustnej, nosowej oraz w gardle
Przykładowe ćwiczenie:
[Ćwiczenie żuchwy]
- obniżaj żuchwę przy zamkniętych ustach
- wykonuj ruchy żuchwy na boki
- wymawiając sylabę \”da\” swobodnie opuszczaj żuchwę i utrzymuj ją w takim położeniu przez dłuższą chwilę
Podstawowe ćwiczenia koordynacji oddechowo-fonacyjno-artykulacyjnej
Głównym celem tych ćwiczeń jest utrwalenie wyuczonych elementów prawidłowej emisji głosu. Szczególnie uwagę należy zwrócić na postawę ciała, prawidłowy sposób oddychania, podparcie oddechowe, dostosowanie długości wydechu do czasu trwania wypowiedzi, jakość głosu oraz dostosowanie jego wysokości i natężenia do sytuacji. Ważna jest również sprawność narządów artykulacyjnych oraz szeroka artykulacja.
Przykładowe ćwiczenie :
Przeczytaj tekst półgłosem i pełnym głosem, zachowując odpowiednie tempo mowy, stosując odpowiednie długości frazy:
Julian Tuwim „Bambo”
Murzynek Bambo w Afryce mieszka,
Czarną ma skórę ten nasz koleżka.
Uczy się pilnie przez całe ranki
Ze swej murzyńskiej pierwszej czytanki.
A gdy do domu ze szkoły wraca,
Psoci, figluje –- to jego praca.
Aż mama krzyczy: „Bambo, łobuzie!”
A Bambo czarną nadyma buzię.
Mama powiada: „Napij się mleka”,
A on na drzewo mamie ucieka.
Mama powiada: „Chodź do kąpieli”,
A on się boi, że się wybieli.
Lecz mama kocha swojego synka,
Bo dobry chłopak z tego Murzynka.
Szkoda, że Bambo czarny, wesoły,
Nie chodzi razem z nami do szkoły.
Wykonaj kolejne etapy ćwiczenia:
- wdech przed każdym wersem,
- wdech co dwa wersy,
- wdech co trzy wersy,
- wdech co cztery wersy,
- rozłożenie pauz i wdechów z godnie w wymogami interpretacyjnymi tekstu.
Bibliografia:
- Źródło wierszyków: Oczkoś M.: Sztuka poprawnej wymowy czyli o bełkotaniu i faflunieniu. Wydawnictwo RM, Warszawa 2007.