Przygotowanie dziecka do przedszkola w aspekcie działań prewencyjnych dotyczących mutyzmu wybiórczego

Mutyzm wybiórczy to zaburzenie lękowe, charakteryzujące się lękiem przed mówieniem w pewnych sytuacjach i w stosunku do pewnych osób. Najczęściej zaburzenie to rozpoznaje się miedzy 3 a 5 rokiem życia, czyli w wieku kiedy dziecko rozpoczyna edukację przedszkolną. Z reguły dziecko w domu jest radosne, rozmawia ze wszystkimi domownikami, a po przekroczeniu progu przedszkola lub szkoły milknie. Nie rozmawia z rówieśnikami, z nauczycielami, z personelem. Przykładowo częstość występowania mutyzmu wybiórczego w populacji ogólnej dzieci w Stanach Zjednoczonych kilkanaście lat temu wynosiła 7,1 na 1000, tj. 0,71%, obecnie obserwuje się tendencje wzrostowe w tym zakresie. Przypuszczalnych przyczyn mutyzmu wybiórczego jest wiele, począwszy od predyspozycji genetycznych do innych czynników, które przyczyniają się do jego pojawienia takich jak: zaburzenia językowe, zaburzenia wymowy, lękliwość, nadmierna wrażliwość, nieśmiałość. Mutyzm wybiórczy powinien być diagnozowany po miesiącu milczenia w danym miejscu. Należy wiedzieć, że milczenie dziecka nie jest wynikiem uporu, nie jest manipulacją, złą wolą dziecka, czy personalną ignorancją. Dzieci z mutyzmem wybiórczym chcą mówić, ale ze względu na lęk nie są w stanie.

Nauczycielu, jeżeli u dziecka zaobserwujesz objawy w postaci:

braku komunikacji werbalnej z otoczeniem,
braku dążenia do zabawy z innymi dziećmi,
nadmierną nieśmiałość, sztywność ruchów, ubogą mimikę twarzy,
braku kontaktu wzrokowego z rówieśnikami i dorosłymi,
trudności z jedzeniem, z korzystaniem z toalety,
nadmierną wrażliwość na hałas, dotyk, tłum,

które występują dłużej niż 1 miesiąc od momentu pobytu w przedszkolu/ szkole, poinformuj o tym rodziców tego dziecka.
Następnie, za zgodą rodziców poproś o konsultację przedszkolnego logopedę lub psychologa. Jeżeli w przedszkolu nie ma takich specjalistów, rodzice powinni udać się na konsultację do rejonowej poradni psychologiczno-pedagogicznej, bądź poradni zdrowia psychicznego dla dzieci i młodzieży. To mogą być objawy mutyzmu wybiórczego. Wcześnie rozpoznany i wcześnie leczony mutyzm wybiórczy nie pozostawia po sobie żadnych śladów w zachowaniu dziecka. Wiele dzieci w wieku przedszkolnym funkcjonuje na granicy nieśmiałości i mutyzmu wybiórczego, to czy dziecko będzie małymi kroczkami adaptowało się do przedszkola/szkoły, czy stopniowo wycofywało z kontaktów werbalnych, w dużej mierze będzie zależało od rodziców dziecka, od pomocy personelu przedszkola, czy szkoły oraz od fachowej pomocy specjalistów. Zatem, żeby dziecko mogło dobrze zaadaptować się do przedszkola, musisz je do tej zmiany przygotować.

Przygotowanie dziecka do edukacji przedszkolnej.

Wcześniej przygotowujemy dziecko do samodzielności: odstawiamy smoczki, butelki, zachęcamy do samodzielnego jedzenia przy stoliku, zachęcamy dziecko do rozbierania się, ubierania się, zgłaszania potrzeb fizjologicznych, samodzielnego korzystania z toalety, do mycia rączek, do mycia ząbków.
Wprowadzamy rytm dnia podobny do rytmu przedszkolnego czyli: wcześniejsze wstawanie z łóżka, wprowadzamy posiłki w porze posiłków przedszkolnych. Zachęcamy dziecko do wyboru menu, uczymy co jest zdrowe, a czego dziecko nie może jeść, stawiamy granice ile dziecko może zjeść, akceptujemy upodobania smakowe, nie zmuszamy do jedzenia wszystkiego z talerza. Po obiedzie zapewniamy dziecku leżakowanie lub drzemkę.
Dziecko powinno się nauczyć, że swoje potrzeby komunikuje rodzicom, a w przedszkolu wszystko trzeba powiedzieć pani. Zatem nie należy wyprzedzać myśli dziecka i pytać, czy dziecko chce do toalety, czy źle się czuje, czy boli je brzuszek, czy główka. Przedszkolak powinien zakomunikować to samodzielnie.
Dbamy o prawidłowy rozwój mowy, w razie wątpliwości można skorzystać z konsultacji logopedycznej. Aranżujemy spotkania z rówieśnikami na placu zabaw, w swoim domu oraz u rówieśników. Prowadzimy z dzieckiem konwersacje na różne tematy, które są w strefie zainteresować dziecka. Zachęcamy do wykonywania poleceń typu: podaj, zanieść, wspólnie przygotowujemy posiłki. Ograniczamy bajki w TV, na rzecz krótkich bajek czytanych, opowiadanych, wspólnych zabaw. Dbamy o to, żeby maluch nauczył się bawić z innymi dziećmi, dzielić się zabawkami.
Zachęcamy dziecko do zajęć stolikowych: wspólnie rysujemy, malujemy, lepimy z plasteliny.
Oswajamy z przedszkolem: oglądamy przedszkole z zewnątrz, chodzimy trasą koło przedszkola, chodzimy na dni otwarte, jeżeli jest taka możliwość zwiedzamy przedszkole: oglądamy sale, rozmawiamy w sali z dzieckiem. Rozmawiamy z nauczycielkami, personelem.
Jeżeli przedszkole jest dużym gmachem to postarajmy się już wcześniej trafić do podobnego budynku, żeby dla dziecka samo wejście do dużego obiektu nie wywołało niepokoju (lęku), jeżeli przedszkole jest małym budynkiem, również wcześniej odwiedźmy to przedszkole i podobne budynki (żeby dziecko nie miało objawów klaustrofobii).

Psychicznie przygotowanie dziecka do pójścia do przedszkola

Przygotowujemy dziecko do rozstawania się z rodzicami – robimy wszystko, żeby dziecko łagodnie pozbyło się lęku separacyjnego np.: na krótki czas zostawiamy dziecko z babcią, z ciocią, potem ten czas wydłużamy. Dziecko musi być przyzwyczajone do tego, że zostaje na jakiś czas z kimś i rodzic zawsze po nie przychodzi.
Rozmawiamy z maluchem o przedszkolu, oglądamy zdjęcia rodziców z przedszkola, mówimy o cyklu dnia w przedszkolu, o zabawach, o zajęciach z panią.
Nie straszymy przedszkolem, ale też nie idealizujemy, ze będzie cudownie, bo na początku będzie dziecku smutno i poczuje się oszukane.
Zapoznajemy dziecko z innym dzieckiem, które też idzie do tej samej grupy, jeżeli jest taka możliwość poznajemy dziecko z Panią nauczycielką, czy z innym personelem.
Dbamy o to, żeby dziecko miało przytulankę, z którą ewentualnie mogłoby chodzić do przedszkola.
Jeżeli dziecko trafi do grupy 25 osobowej, wówczas zadbajmy o to, żeby dziecko wcześniej miało możliwość przebywania w tak licznej grupie. Może to być kościół, place lub sale zabaw, galerie, gdzie jest dużo ludzi tłok i tam starać się rozmawiać i zachowywać naturalnie.
Przebywajmy w miejscach, gdzie jest gwar, tłum, oczywiście bez przesady, gdyż nadmierny hałas, tłum może działać lękotwórczo, wszystko z umiarem. Małymi krokami oswajamy dziecka z tym, z czym może spotkać się w przedszkolu.

Pamiętajmy unikanie obcych ludzi, hałasu, gwaru, tłoku, dużych lub małych pomieszczeń, czyli wychowanie w środowisku sztucznie wyciszonym, bez różnorodnych bodźców sprawia, że dziecko zaczyna lękiem reagować na dyskomfort słuchowy, dotykowy, wzrokowy, przestrzenny. Włączają się wówczas mechanizmy obronne u dziecka, które w tym wieku nie są zbyt bogate. Najprostszym mechanizmem obronnym u dziecka w wieku przedszkolnym występującym w sytuacji zagrożenia poczucia bezpieczeństwa jest wycofanie i lęk. Lęk podobny do lęku separacyjnego objawiający się niechęcią do pozostania bez mamy, bez taty i wycofanie się z kontaktów niewerbalnych (zamrożenie na skutek wzmożonego napięcia mięśniowego), werbalnych (milczenie), niechęć do jedzenia, brak reakcji na polecenia wydawane przez innych dorosłych, niż rodzice.

Co mogą zrobić rodzice:

Sami muszą oswoić się z myślą, że ich maluszek idzie do przedszkola. Bardzo często u rodziców występują objawy lęku separacyjnego. Dziecko czasem nie zdaje sobie sprawy z tego, co go czeka w przedszkolu, ale jak widzi zapłakaną mamę, to sam zaczyna płakać.
Zmniejszyć lęk separacyjny przez trening stopniowej separacji, czyli wcześniejsze przygotowanie do odłączenia dziecka od siebie na jakiś okres czasu.
Wieczorem przygotować ubranka na następny dzień, z możliwością dokonania przez dziecko wyboru np.: chcesz bluzeczkę czerwoną, czy zieloną?
Zostawić dziecku w przedszkolu ulubioną przytulankę, kocyk, poduszkę lub zdjęcie rodziny (mamy).
Dobrze zaplanować poranne rozstanie w przedszkolu: pamiętać o rytualnych pożegnaniach, nie przedłużać rozstania, oddać dziecko bezpośrednio do ręki pani, żeby dziecko nie czuło się opuszczone. Można zaplanować wejścia do przedszkola z kolegą/koleżanką, które trzymając się za rączki pójdą odważnie razem do grupy.
Jeżeli nauczyciel widzi, że wejście dziecka do sali pełnej dzieci i gwaru „paraliżuje” dziecko, wówczas rodzic powinien przychodzić wcześniej, tak żeby dziecko wkroczyło do małej grupy, która stopniowo będzie się powiększać.
Zachęcać dziecko do rozmów na temat jadłospisu przedszkolnego.
Pozytywnie wyrażać się o przedszkolu, nauczycielach i innych dzieciach. Zachęcać dziecko do rysowania dla swojej pani obrazków, zbierania po drodze kwiatków, kamyczków, czy innych skarbów.
Zaplanować start w przedszkolu razem z rówieśnikami, dołączenie dziecka później do grupy już zżytej i skonsolidowanej, może utrudnić dziecku kontakt z grupą.
Być w codziennym kontakcie z nauczycielem, interesować się zachowaniem dziecka w przedszkolu i jego postępami.

Prewencyjne postępowanie nauczycieli przedszkola, szkoły czyli

jak się zachować,
co mówić, czego nie mówić,
na co zwrócić uwagę u dzieci rozpoczynających edukacje w przedszkolu.
W pierwszych dniach pobytu w przedszkolu nie należy zmuszać dzieci do mówienia, należy pozwolić dzieciom najpierw oswoić się z nowym miejscem, nowymi osobami i zwyczajami panującymi w grupie.
Należy unikać aktywności, w czasie których każde dziecko ma coś powiedzieć na forum grupy. Należy zastąpić ten rodzaj aktywności na zadawanie pytania: „Kto chce powiedzieć?” – wówczas odpowiadają tylko chętni. Podczas mówienia w kole, dziecko czekając na swoją kolej, przeżywa silne emocje spowodowane narastającym lękiem (przyspieszone tętno, mocniejsze bicie serca, na twarzy pojawiają się rumieńce, przestrach w oczach), które nie pozwalają na zabranie głosu na forum grupy.
Dzieci, które nie rozmawiają spontanicznie podczas zajęć grupowych lub zabaw, należy zachęcać do aktywności pozawerbalnej np. rozdanie obrazków, kart, trzymanie pomocy itd., czyli pełnienie roli „dyżurnego/ pomocnika”.
Nauczyciele powinni wprowadzić więcej aktywności grupowych: chóralne śpiewanie i wykonywanie gestów całym ciałem, tańce, naśladownictwo różnych czynności.
Podczas powitania, pożegnania nie żądać zwrotów „ dzień dobry”, „do widzenia” tylko podanie rączki.
Podczas sprawdzania obecności nie wymagać, żeby dzieci powiedziały „ jestem”, tylko umówić się, że najpierw dzieci będą podnosić rączkę, potem wszystkie, chóralnie odpowiadać „ Czy jest dzisiaj Kasia Nowak? – TAK” – odpowiadają dzieci.
Nieśmiałe dzieci należy zachęcać do zabawy z innymi spokojnymi i wyciszonymi dziećmi, będą miały wówczas wyrównane szanse na zaistnienie we wspólnej zabawie.
Nie należy wyręczać dzieci, wskazane jest zachęcanie ich do aktywności własnej, zauważanie ich sukcesów, ale bez specjalnej wyniosłości, żeby nie czuły się jak na świeczniku (nieśmiałe dzieci często tego nie lubią).
Szczególną uwagę powinno się zwróć na ciche dzieci, które nie psocą, nie sprawiają trudności, są grzeczne, one są zbyt wycofane i sparaliżowane lękiem, żeby coś powiedzieć, lub zrobić na forum grupy.
Jeżeli masz w grupie dziecko, które nie rozmawia z innymi dziećmi, z nauczycielami i z innym personelem nie naciskaj, nie zmuszaj takie dziecko do rozmowy. Powiedz dziecku, że na razie nie musi mówić, w końcu przychodzi do przedszkola, żeby się dobrze bawić i jak będzie gotowy to będzie rozmawiało. Jednocześnie nie powinno się codziennie powtarzać dziecku tego zwrotu: ”nie musisz mówić”, chodzi o to, żeby nie został on wdrukowany dziecku na długo.
Jeżeli w grupie znajdują się dzieci z silnym lękiem separacyjnym, bądź z trudnościami w komunikowaniu się, należy pozwolić ich rodzicom na dłuższy pobyt z dzieckiem w grupie oraz jak najszybciej wdrożyć odpowiednie działania prewencyjne.

Bibliografia:

Bergman, R, Piacentini, J., McCracken, J. (2002). Prevalence and Description of Selective Mutism in a School-Based Sample. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 41 (8), 938-946.
Jonhson, M., Wintgens, A. (2001). The Selective Mutism Resurce Manual. UK: Speechmark.