W generowaniu wypowiedzi słownej, czyli w kształtowaniu jej pod względem treści i formy uczestniczą różne części mózgu. Ustalono, że w mechanizmie mowy bierze udział czynność całej kory mózgowej, a w szczególności tzw. „obszar mowy”. Jak wskazuje B.J.L. Kaczmarek obszar mowy stosuje się dla określenia tych części kory mózgowej, których uszkodzenie prowadzi do zaburzeń w językowym, słownym porozumiewaniu się, nazywanych afazją . Obejmuje on: tylno- dolną część płata czołowego, tylną część górnego i środkowego zakrętu skroniowego oraz okolicę styku skroniowo- ciemieniowo- potylicznego oraz dodatkową okolicę mowy, która znajduje się w przyśrodkowej części lewego płata czołowego. W ostatnich latach coraz więcej jest doniesień o zaburzeniach mowy typu afatycznego , które powstają w wyniku uszkodzeń zlokalizowanych poza tym obszarem. Dotyczą one: uszkodzeń lewej półkuli ( okolicy czołowej), prawej półkuli i struktur podkorowych ( wzgórza i jego połączeń z obszarem mowy).
Podkreśla się zatem znaczenie struktur korowych leżących poza „poza tradycyjnym obszarem mowy”. Mowa tu o okolicy przedczołowej i okolicy styku skroniowo- ciemieniowo- potylicznego, które stanowią najwyżej zorganizowane obszary kory mózgowej oraz pewnych struktur podkorowych (zwłaszcza wzgórza).
W korze mózgowej wyróżniamy trzy rodzaje pól (obszarów):
- pola projekcyjne (pierwotne),kora „pierwszorzędna” w których kończą się szlaki projekcyjne doprowadzające bodźce danego charakteru (wrażenia słuchowe, wzrokowe, dotykowe). Uszkodzenie powoduje – w zależności od tego czy uszkodzeniu ulega płat skroniowy, potyliczny czy ciemieniowy- albo głuchotę centralną, albo ślepotę, albo zaburzenia czucia (ucisku, bólu, temperatury itp.).
- pola gnostyczne (wtórne),pola drugorzędne, które są bezpośrednio związane z określonym analizatorem. Ich rola polega na przetwarzaniu informacji odbieranych przez pola projekcyjne, na dokonywaniu ich analizy i syntezy, na scalaniu wrażeń słuchowych, wzrokowych czy dotykowych w obraz całościowy danego przedmiotu. Odpowiadają więc za rozpoznawanie sygnałów odbieranych przez mózg, czyli za powstawanie spostrzeżeń. Uszkodzenie prowadzi do agnozji ( np. chory słyszy, ale nie rozumie),czyli do zaburzeń percepcyjnych.
- okolice asocjacyjne wyższego rzędu (tzw. kora trzeciorzędowa), które nie są związane z poszczególnymi analizatorami, lecz sterują bardziej złożonymi procesami psychicznymi. Ich funkcją jest integrowanie informacji przesyłanych z pól drugorzędowych. Należą do nich: okolica skroniowo- ciemieniowo- potyliczna, okolica przedczołowa i okolica skroniowa.
Sensoryczna okolica kory trzeciorzędowej znajduje się na styku trzech analizatorów: słuchowego, wzrokowego i somestetycznego, co anatomicznie odpowiada trzem płatom: skroniowemu, potylicznemu, oraz ciemieniowemu. Dzięki takiej lokalizacji możliwa jest integracja spostrzeżeń słuchowych, wzrokowych oraz czuciowych, co ma ogromne znaczenie dla zapewnienia precyzji ruchów oraz orientacji przestrzennej osoby.. Okolica ta osiąga dojrzałość w wieku 4-5 lat i odgrywa decydującą rolę w kształtowaniu się mowy. Odpowiada bowiem za rozumienie złożonych konstrukcji gramatycznych, znajdowanie właściwych słów oraz za wykonywanie złożonych czynności, które wymagają trzymania się określonego schematu.
Obszar przedczołowy z kolei stanowi układ sterowniczy mózgu. Sprawuje on kontrolę nad czynnościami poznawczymi takimi jak: spostrzeganie, mówienie, wnioskowanie, przypominanie oraz nad emocjami. Pełni ona funkcję hamującą, co oznacza, że człowiek może panować nad swymi emocjami, potrzebami oraz funkcję pobudzającą.
Z fizjologicznego punktu widzenia znaczenie napisanego lub wypowiadanego słowa jest wynikiem skojarzenia wrażeń słuchowych lub wzrokowych, które tworzą to słowo z innymi formami odczuć lub myśli z przeszłości. Anatomiczną i fizjologiczną podstawą takiego znaczenia mowy są prawdopodobnie połączenia neuronalne. Bodźce wzrokowe docierają do kory mózgowej w okolicy bruzdy ostrygowej płatów potylicznych, bodźce słuchowe do kory mózgowej tylnej części górnego zakrętu płata skroniowego ( ośrodek Wernickego). Bodźce kinestetyczne z mięśni artykulacyjnych biegną do dolnej części zakrętu zarodkowego. Wydaje się, że anatomiczne połączenia neuronalne, od których zależy znaczenie słów, łączą ze sobą wymienione okolice kory mózgowej. Skupiskami takich połączeń są właśnie okolice asocjacyjne, czyli tzw. ośrodki kojarzeniowe wyższego rzędu ( okolica przedczołowa, skroniowa i styku skroniowo- ciemieniowo- potylicznego).
Reasumując pola pierwszorzędowe spełniają więc jedynie rolę wykonawczą, natomiast pola drugo- i trzeciorzędowe związane są z generowaniem wypowiedzi ( z kształtowaniem ich treści i formy).
Można mówić o dwóch zasadniczych nurtach jeżeli chodzi o mózgową organizację czynności psychicznych. Pierwszy ( teoria wąskolokalizacyjna) zakłada ścisłą lokalizację poszczególnych funkcji w różnych częściach kory mózgowej. Drugi (antylokalizacyjny) przyjmuje brak lokalizacji funkcji w mózgu i zakłada, że działa on jako niezróżnicowana całość. Jednak dziś przeważają teorie kompromisowe, oparte na koncepcjach umiarkowanego lokalizmu ( teoria dynamicznej lokalizacji funkcji mózgu), które uwzględniają związek poszczególnych elementów mowy z różnymi częściami mózgu , lecz również przypisują ośrodkom mowy znaczny stopień plastyczności funkcjonalnej. Oznacza to, że ośrodek czuciowy mowy w pewnym stopniu kieruje również jej komponentem ruchowym. Obecnie uważa się więc, że mowę można podzielić na wiele elementów, sterowanych wprawdzie przez różne obszary kory, ale zachodzących na siebie i ściśle ze sobą współdziałających. Żaden z tych elementów nie jest związany z jakimś izolowanym ośrodkiem, wszystkie natomiast zależą od skoordynowanego działania różnych obszarów.
A.R.Łuria wyróżna sześć elementów mowy:
- Słuch fonematyczny – czynność ta związana jest z obszarem kory znajdującym się w górnym zakręcie skroniowym, okolica ta odpowiada ośrodkowi Wernickego ( w płacie skroniowym), określa czynność analizy i syntezy dźwięków mowy, ich identyfikowania i rozróżniania.
- Słuchowa pamięć słowna – czynność ta związana z obszarem znajdującym się w otoczeniu ośrodka Wernickego ( w płacie skroniowym) określa zdolność zapamiętywania słów, a nawet całych zdań, jest niezbędna do rozumienia mowy i formułowania wypowiedzi.
- Kinestezja mowy – impulsy te dochodzą do odpowiedniego obszaru w obrębie zakrętu środkowego tylnego ( korowego pola projekcyjnego czucia somatycznego, w obrębie płata ciemieniowego), dotyczy analizy i syntezy impulsów docierających z proprioreceptorów mięsni artykulacyjnych, ważne źródło informacji o stanie wykonawczego aparatu mowy, stanowiące drugi ( obok słuchowego) układ kontroli mowy.
- Synteza sekwencyjna- związana jest z obszarem odpowiadającym ośrodkowi Broca, zlokalizowanym w tylnej części zakrętu czołowego dolnego płata czołowego, określa czynność sekwencji i koordynacji ruchów narządu artykulacyjnego.
- Synteza symultatywna (jednoczesna) związana jest z okolicą styku skroniowo- ciemieniowo- potylicznego ( głównie z zakrętem kątowym i zakrętem nadbrzeżnym płata ciemieniowego), dotyczy zdolności zrozumienia różnicy między zdaniami lub wyrażeniami złożonymi gramatycznie, niezbędna do kształtowania pojęć i posługiwania się nazwami.
- Mowa wewnętrzna (cerebracja), zdolność ta jest związana z funkcjonowaniem przednich okolic płata czołowego ( tzw. okolicy przedczołowej) i styku skroniowo- ciemieniowo- potylicznego, dotyczy zdolności formułowania w sferze mantalnej ( bez jawnego wypowiadania) złożonych zwrotów i zdań.
Do wymienionych elementów należy jeszcze dodać sprzężenie zwrotne, pochodzące z układu słuchowego, niezbędne do kontroli wypowiadanych słów.
Jeśli chodzi o mózgową organizację języka w ontogenezie – powszechny był dotychczas pogląd, że rozwój strukturalno-czynnościowy mózgu kończy się około 7-8 roku życia. Do tego czasu mózg jest fizjologicznie bardziej plastyczny niż powyżej tej granicy wiekowej, co wynika z braku przewagi czynnościowej jednej z półkul mózgowych. Oznacza to, że u dzieci istnieje mniejsza i niepełna przewaga czynnościowa. Dominacja rozwija się z wiekiem, tzn. wzrasta stopień specjalizacji funkcjonalnej półkul mózgowych (lewa półkula staje się dominująca), a zmniejsza się równoważności i plastyczność funkcjonalna. Ostatnio jednak poglądy na ten temat uległy znacznej modyfikacji. Badacze zgadzają się, że u podłoża specjalizacji lewej półkuli w funkcjach mowy prawdopodobnie leży sekwencyjny sposób analizy informacji (analizowanie kolejno każdego z poszczególnych elementów) i że odgrywa znaczącą rolę w opracowaniu materiału werbalnego, lecz nie mniej istotny jest udział – w różnych funkcjach językowych – półkuli prawej, której strategia polega na opracowaniu informacji w sposób holistyczny, całościowy. Specjalizacja funkcjonalna półkul mózgowych w zakresie języka rozwija się jeszcze przed rozwojem czynności językowych, co oznacza, ze istnieje gotowość danej półkuli do specjalizacji zanim dana funkcja się ukształtuje. Ich zdaniem większe możliwości kompensacyjne (przywrócenia zaburzonej funkcji) nie wynikają z mniejszej specjalizacji, lecz z większej plastyczności mózgu rozwijającego się. Plastyczność i specjalizacja, to dwie cechy, które mogą być od siebie niezależne. Asymetria jest cechą wrodzoną, stabilną i prawdopodobnie nie zmieniającą się wraz z wiekiem. Kategoria wieku ma tylko takie znaczenie, że w przypadku zaburzeń nabytych po urodzeniu dziecka, im wcześniejszy jest okres, w którym nastąpiło uszkodzenie mózgu, tym lepsze są rokowania odnoście skuteczności terapii logopedycznej. Większe są bowiem trwożliwości kompensacyjne. Kompensacja dość szybko przemijających zaburzeń mowy u dzieci, które powstały w wyniku uszkodzenia mózgu świadczy o znaczeniu czynności całej kory mózgowej w mechanizmie mowy oraz o możliwości istnienia „obszarów mowy” również w półkuli nie dominującej, która jest w stanie przejmować zaburzone funkcje. Z ostatnich badań można też wywnioskować, że szybsza i pełniejsza remisja mowy w przypadku nabytej afazji dziecięcej jest wynikiem większych możliwości w przejmowaniu funkcji przez obszary nie uszkodzone (w tym również półkuli prawej) i większej plastyczności (możliwości kompensacyjnych)w mózgu rozwijającym się.
Bibliografia:
- Kaczmarek L. Kwestionariusz do ustalania zaburzeń mowy u dzieci Poznań 1995
- Styczek. I. Logopedia Warszawa 1980
- Jastrzębowska G. Podstawy teorii i diagnozy logopedycznej Opole 1998