Początek rozwoju mowy u człowieka rozpoczyna się z chwilą narodzin, podczas wydania tzw. pierwszego krzyku, następnie zaś z chwilą wydawania pierwszych przedjęzykowych, niewerbalnych dźwięków, dziecko zaczyna tworzyć grunt pod późniejsze poprawne wypowiedzi. Aby rozwój mowy przebiegał poprawnie ważne jest sprawne funkcjonowanie wszystkich zmysłów, z których najważniejszy to słuch.
W rozwoju mowy dziecka można wyróżnić 4 okresy:
- okres melodii – przypada od urodzenia do ukończenia pierwszego roku życia,
- okres wyrazu – przypada od pierwszego do drugiego roku życia,
- okres zdania – przypada pomiędzy drugim a trzecim rokiem życia,
- okres swoistej mowy dziecięcej – przypada na okres od trzech do siedmiu lat.
Bardzo ważny etap nabywania języka przez dziecko można zaobserwować już pod koniec drugiego miesiąca życia, kiedy to zaczyna ono gaworzyć, czyli wypowiadać dźwięki przypominające mowę. Na początku są to samogłoski, zaś pod koniec czwartego miesiąca pojawiają się pierwsze spółgłoski p,b,m. W wieku pięciu miesięcy w wypowiedzi pojawiają się kolejne spółgłoski, np. t,g,d oraz sylaby zbudowane z spółgłosek prymarnych i samogłosek. W wieku sześciu miesięcy występuje gaworzenie samonaśladowcze, w tym właśnie czasie u dziecka pojawia się powtarzanie sylab, charakterystycznych dla języka narodowego. Zaś w ósmym miesiącu życia dziecko zaczyna rozumieć, poparte gestem i mimiką twarzy wypowiedzi zabarwione emocjonalnie, np. nunu, papa. Nadal występuje naśladowanie, powtarzanie oraz samodzielne wypowiadanie sylab otwartych. Dopiero dziewiąty miesiąc przynosi intencje komunikacyjne dziecka, w miesiącu tym pojawia się gest wskazywania palcem, zaczyna kształtować się wspólne pole uwagi. Kolejny miesiąc życia przynosi pojawienie się pierwszych słów zbudowanych z sylab otwartych, np. mama, tata, baba, pa pa, am am itp. W miesiącu tym pojawia się również u dziecka rozumienie prostych słów, zazwyczaj nazw domowników czy pokarmów. Ok. dziesiątego, jedenastego miesiąca życia pojawiają się u dziecka zarówno intencjonalne jak również nieintencjonalne zachowania językowe. Po ukończeniu pierwszego roku życia dziecko rozumie proste polecenia oraz pytania, zna niektóre nazwy osób czy przedmiotów, samodzielnie wypowiada kilka słów, powtarza sylaby oraz słowa wypowiadane przez dorosłego.
W drugim roku życia następuje rozwój systemu fonetyczno-fonologicznego, do ukończenia dwóch lat w mowie dziecka widoczne są wszystkie samogłoski ustne, a także większość spółgłosek. W artykulacji nie ma jeszcze głosek dziąsłowych, w wypowiedzi dziecka zauważyć można tendencje do zmiękczania spółgłosek, mogą również pojawiać się problemy z wymową głosek wargowo-zębowych w,f oraz tylnojęzykowych k,g. Z uwagi na niedojrzałość aparatu mowy w mowie dwulatka zaobserwować można wiele zjawisk językowych, typu: uproszczenia grup spółgłoskowych, upodobnienia, elizje, metatezy, substytucje itd. Na początku drugiego roku życia dziecko posługuje się zazwyczaj kilkoma słowami, nazwami osób, przedmiotów i czynności, są to głównie wyrazy amorficzne oraz onomatopeje. Większość wypowiadanych słów występuje w funkcji zarówno wyrazu jak i zdania. W czasie tym znacznie wzrasta również rozumienie wypowiedzi dorosłych, a także zaczyna kształtować się rozumienie związków przyczynowo-skutkowych. Mowa dwulatka jest zazwyczaj bezfleksyjna, zazwyczaj posługuje się ono mianownikiem oraz 3 os. liczby pojedynczej, co widoczne jest również w mówieniu o sobie także w 3 os. Pod koniec drugiego roku życia znacznie wzrasta poziom słownictwa, pojawiają się wypowiedzi dwuwyrazowe, a także początek fleksji, pojawia się także 2 os. liczby pojedynczej trybu rozkazującego.
W kolejnym roku życia następuje dalszy rozwój systemu językowego dziecka. W artykulacji trzylatka występują wszystkie samogłoski prócz nosowych, nie ma również głosek dziąsłowych. Jak podaje M. Zarębina system fonologiczny dziecka z początkiem 3. r. życia różni się od takiegoż systemu dorosłych w zakresie samogłosek brakiem dystynkcji ustne:nosowe, w zakresie spółgłosek brakiem dystynkcji zębowe (szczelinowe i zwartoszczelinowe): dziąsłowe. W mowie dziecka pojawia się odmiana rzeczownika, przypadki występują w kolejności: mianownik, biernik, dopełniacz, narzędnik, miejscownik, celownik, wołacz. W wypowiedziach trzylatka następuje stopniowe odejścia od tendencji zmiękczania spółgłosek. Pod koniec trzeciego roku życia dziecko potrafi zbudować poprawne zdania pojedyncze oraz złożone, mogą jednak pojawić się w nich błędy fleksyjne oraz artykulacyjne. Trzylatek potrafi zakomunikować swoje potrzeby, zapytać o interesujące go sprawy, potrafi również sprawnie odpowiedzieć na zadane mu pytania.
W czwartym roku życia dziecko doskonali wszystkie zdobyte wcześniej umiejętności językowe, w mowie pojawiają się wszystkie samogłoski oraz spółgłoski, w tym głoski dziąsłowe, można zauważyć jeszcze brak głoski r. W czasie tym powinno dojść do całkowitego zaniku zmiękczania głosek, wszystkie one po ukończeniu czwartego roku życia powinny być wymawiane poprawnie, zgodnie z polską normą wymawianiową. U czterolatka wciąż wzbogacany jest zasób leksykalny, jego wypowiedzi stają się dłuższe oraz dokładniejsze. Zaczyna on posługiwać się słownictwem, mającym zabarwienie emocjonalne, typu: ojej, naprawdę, wspaniale. W czasie tym pojawia się również zdolność narracji u dziecka. Potrafi ono nazwać proste związki przyczynowo-skutkowe oraz relacje czasowe, coraz sprawniej również dziecko określa różnice pomiędzy przeszłością, teraźniejszością a przyszłością. Czterolatek sprawnie posługuje się zdaniami rozwiniętymi oraz złożonymi, zna oraz rozumie większość przyimków, odnoszących się do usytuowania osoby, przedmiotu lub zdarzenia w przestrzeni. W czwartym roku życia znacznie obniża się również liczba neologizmów dziecięcych oraz błędów gramatycznych. Dziecko zadaje wiele pytań, w tym pytanie dlaczego?
System językowy dziecka w pełni ukształtowany zostaje w wieku pięciu-sześciu lat. W piątym roku życia system fonetyczno-fonologiczny dziecka jest już praktycznie ukształtowany, w wymowie powinny pojawić się samogłoski nosowe oraz głoska r. W dalszym ciągu dziecko zadaje wiele pytań, mniej jednak niż w czwartym roku życia. W okresie tym dziecko zaczyna także w sposób twórczy posługiwać się językiem, jak również zaczyna rosnąć w nim świadomość metajęzykowa, zaczyna ono posługiwać się metaforami, bawi się słowami, rymuje, śpiewa piosenki. W wypowiedziach sześciolatka widoczne są coraz liczniejsze porównania oraz określenia, w czasie tym znacznie wzrasta umiejętność kompetencji językowych, dziecko swobodnie posługuje się elementami słownikowymi oraz gramatycznymi języka polskiego.
Bibliografia:
- Cieszyńska J., Korendo M., Wczesna interwencja terapeutyczna. Stymulacja rozwoju dziecka od noworodka do 6. roku życia, Kraków 2014.
- Porayski-Pomsta J., Zagadnienie periodyzacji rozwoju mowy dziecka, (w:) Czasopismo internetowe. Logopedia 1(7)/2009, pod red. J. Gruby, K. Szamburskiego, Warszawa 2009.
- Zarębina M., Kształtowanie się systemu językowego dziecka, Wrocław 1965.