Blog

Specyfika zaburzeń mowy…

Specyfika zaburzeń mowy związanych z jąkaniem oraz teoretyczne podstawy diagnozy i terapii osoby jąkającej się w świetle literatury

1. Niepłynność mówienia

Według Chęćka1 niepłynność mówienia jest rezultatem synchronizacji w obrębie trzech poziomów organizacji wypowiedzi: treści, formy językowej i substancji fonicznej. Na tej podstawie Chęciek wyróżnia trzy rodzaje płynności mówienia:

  • płynność semantyczną, polegającą na swobodnym przechodzeniu od jednej myśli (komunikatu) do drugiej,
  • płynność syntaktyczną, polegającą na swobodnym przechodzeniu od jednej struktury składniowej do drugiej,
  • płynność fonetyczną, polegającą na swobodnym przechodzeniu od jednej artykulacji do drugiej.

Płynność mówienia wynika więc z synchronizacji płynności semantycznej, syntaktycznej i fonetycznej, czyli na utrzymanym w odpowiednim tempie i rytmie swobodnym przechodzeniu od jednego elementu wypowiedzi do drugiego.

Normalne jednak jest to, że każdy mówca wypowiada się czasem niepłynnie, szczególnie gdy jest zmęczony lub zdenerwowany. Dlatego niepłynność mówienia jest zjawiskiem uniwersalnym. Do podstawowych objawów zwyczajnej niepłynności mówienia, według Tarkowskiego2 należą:

  • powtarzanie głosek (m-m-m- mama), sylab (ma- ma- mama), słów (mama- mama), części zdań (mama idzie- mama idzie),
  • przeciąganie głosek (mmmmmmmmmama),
  • blokowanie (m…..ama),
  • embolofazje (yyy, eee),
  • pauzy (momenty ciszy),
  • rewizje (mama poszedł….. poszła do sklepu),
  • tachylalia (zbyt szybkie mówienie),
  • bradylalia (zbyt wolne mówienie),
  • dysrytmia (nierytmiczne mówienie).

Wyżej opisane objawy mogą występować oddzielnie od siebie, z przerwami wypełnionymi płynnie wymawianymi głoskami, bądź w formie łącznej, gdy kilka objawów pojawia się obok siebie. Według tego samego autora niepłynność mówienia można podzielić na:

  • niepłynność spastyczną występującą na tle nadmiernych skurczów mięśni aparatu mowy,
  • niepłynność niespastyczną, której nie towarzyszą takie skurcze.3

Powyższy podział stanowi kryterium różnicujące niepłynność zwykłą od niepłynności patologicznej. Niepłynność spastyczna jest patologiczna, przeważnie uświadomiona i logofobiczna. Natomiast niepłynność niespastyczna jest zwykła, zazwyczaj nieuświadomiona i nielogofobiczna.
Patologicznej niepłynności mówienia towarzyszą reakcje fizjologiczne, psychiczne i społeczne. Reakcje fizjologiczne, zlokalizowane w aparacie oddechowym objawiają się oddychaniem asymetrycznym, skróceniem fazy wydechowej oraz zwiększoną liczbą oddechów w jednostce czasu. Reakcje fizjologiczne, zlokalizowane w aparacie fonacyjnym mogą objawiać się silnym zaciskaniem strun głosowych i gwałtownymi ruchami krtani. Reakcje fizjologiczne zlokalizowane w aparacie artykulacyjnym objawiają się tak zwanymi klonusami, czyli krótkimi, powtarzającymi się skurczami języka, warg; tonusami, czyli wzmożonymi, przedłużającymi się skurczami języka, warg; tremorami, szybkimi drganiami czubka języka. Opisanym powyżej reakcjom fizjologicznym niepłynności mówienia towarzyszyć mogą współruchy- czyli zbędne ruchy ciała. Może to być odwracanie i wysuwanie głowy, marszczenie czoła, podnoszenie brwi, marszczenie brwi, przymykanie oczu, drganie policzków lub nozdrzy, zaciskanie warg, wysuwanie lub drganie języka, drganie podbródka lub żuchwy, napinanie mięśni szyi, drżenie lub załamanie głosu, zbędne ruchy torsu, potrząsanie ramionami, zaciskanie rąk, przebieranie palcami, tupanie nogami, kołysanie się. Do współruchów dołączają się często reakcje wegetatywne, takie jak: czerwienienie się, blednięcie, pocenie się, oziębienie dłoni, przyspieszone bicie serca. Psychospołeczne reakcje na niepłynność mówienia możemy podzielić na pozytywne, takie jak: zaniepokojenie, troska, empatia, zaangażowanie, pomoc, wsparcie; oraz na negatywne: dezorientacje, niepokój, obwinianie, poczucie winy, lęk, frustracje, wyśmiewanie.4

2. Definicja i objawy giełkotu

Giełkot jest mową bezładną, potocznie określaną mówieniem „bez ładu i składu”. Zdaniem Tarkowskiego: „Istotą giełkotu jest niewspółmierność między przeciętnymi lub wysokimi zdolnościami umysłowymi a niską sprawnością językową.5” Według autora dysonans ten zakłóca komunikację słowną: mówca rozumie siebie, ale nie jest rozumiany przez otoczenie. Jego sposób mówienia wywołuje stres u słuchacza, natomiast osoba z giełkotem często jest nieświadoma swojego problemu. Charakterystyczną cechą giełkotu jest bardzo szybkie tempo mówienia, powodujące opuszczanie sylab, słów oraz zniekształcanie głosek. Inna definicja podaje, że ”Giełkot to zaburzenie procesów myślowych programujących mowę, wynikające z dziedzicznych predyspozycji; oddziaływujące na wszystkie kanały komunikacji, tj. czytanie, pisanie, mówienie, rytm, muzykalność i zwykłe zachowanie. To zaburzenie mowy charakteryzuje się jego nieświadomością, małym zakresem uwagi, zakłóceniem percepcji artykułowania i formułowania wypowiedzi.”6 Kaczmarek twierdzi, że: „Giełkot to organiczne zaburzenie centralnego mechanizmu mowy, który charakteryzuje się:

  • szybkim tempem mówienia,
  • powtórzeniami,
  • opuszczaniem, a także krzyżowaniem sylab i wyrazów, szczególnie podczas czytania i pisania,
  • redukcją grup spółgłoskowych,
  • licznymi przejęzyczeniami w mówieniu, czytaniu i pisaniu.7

Z przedstawionych powyżej definicji giełkotu wynika, że zaburzenie to nie jest izolowana jednostką nozologiczną, lecz przypomina syndrom, więc stanowić może kombinację następujących zaburzeń:

  1. Psychologicznych, np. zaburzeń koncentracji uwagi i chaotyczności myślenia, nieświadomości lub obojętnego stosunku do swego zaburzenia mowy;
  2. Lingwistycznych, w postaci niepłynności mówienia i dysgramatyzmów, trudności w czytaniu i pisaniu, trudności w językowym formułowaniu wypowiedzi, nieprawidłowego poczucia rytmu i melodii mowy;
  3. Fizjologicznych, np. dysrytmie oddechowe oraz subtelne zaburzenia w zakresie motoryki.

A zatem, im więcej występuje symptomów, tym wzrasta prawdopodobieństwo rozpoznania rzeczywistego giełkotu. Nie ma giełkotu bez objawów niepłynności mówienia. Jak podaje Tarkowski: „Giełkot to niepłynność niespastyczna, nielogofobiczna, nieuświadomiona, prosta lub złożona. Dominuje tu niepłynność semantyczno- gramatyczna wynikająca z trudności w językowym formułowaniu chaotycznych myśli.”8 Diagnozowanie giełkotu przysparza wielu trudności. Próbę zweryfikowania podstawowych wiadomości o tym zaburzeniu podjęli K.O. Louis, A. Hinzman oraz F. M. Hul, którzy opracowali listę symptomów giełkotu. Symptomy, te, owi autorzy podzielili na podstawowe i dodatkowe.

Przedstawia je poniższa tabela.

Symptomy podstawowe  Symptomy dodatkowe 
Szybkie tempo mówienia

Niepoprawne zdania

Dezorganizacja myślenia

Nieregularne tempo mówienia

Nieświadomość problemu

Powtarzanie słów

Powtarzanie głosek, sylab

Powtarzanie fraz

Słabe rozumienie wypowiedzi

Ograniczenie koncentracji uwagi

Rewizje

Brak zdolności szkolnych

Błędna artykulacja

Uboga składnia

Mowa bez treści

Embołofrazje

Zaburzenia koordynacji motorycznej

Opóźniony rozwój języka

Trudności w uczeniu się

Walka z niepłynnością mówienia

Uszkodzenia neurologiczne

Napięcie podczas mówienia

Przedłużanie głosek

Trudności w pisaniu

Rodzinny giełkot

Monotonne mówienie

Wszystkie pozostałe

Nieprzystosowanie społeczne

Wtórne objawy zaburzeń zachowania

Brak zdolności muzycznych

88,96

62,99

59,74

59,7

57,8

47,4

44,8

41,5

40,9

38,9

33,7

26,6

25,9

25,3

25,3

24,6

21,4

20,1

20,1

19,5

16,8

12,9

11,6

11,0

9,10

7,80

7,80

7,14

3,25

1,30

Błędna artykulacja

Uszkodzenia neurologiczne

Rodzinny giełkot

Opóźniony rozwój języka

Zaburzenia koordynacji motorycznej

Brak zdolności szkolnych

Nieprzystosowanie społeczne

Powtarzanie fraz

Walka z niepłynnością mówienia

Trudności w uczeniu się

Słabe rozumienie wypowiedzi

Uboga składnia

Powtarzanie słów

Ograniczona koncentracja uwagi

Powtarzanie głosek, sylab

Przedłużanie głosek

Niepoprawne zdania

Trudności w pisaniu

Dezorganizacja myślenia

Napięcie podczas mówienia

Nieregularne tempo mówienia

Nieświadomość problemu

Mowa bez treści

Rewizje

Monotonne mówienie

Brak zdolności muzycznych

Wtórne objawy zaburzeń zachowania

Embołofrazje

Szybkie tempo mówienia

Wszystkie pozostałe

40,00

35,71

33,57

30,00

29,29

24,85

27,14

27,14

27,14

27,14

27,14

27,14

26,43

23,57

21,43

20,71

20,71

20,00

20,00

18,57

17,86

17,14

16,43

16,43

15,71

15,00

15,00

13,57

6,43

3,57

 

Zdaniem Louis i Hinzman, symptomatyka giełkotu stanowi kombinację najczęściej występujących objawów:

  • podstawowych (szybkie lub nieregularne tempo mówienia, niepoprawna budowa zdań, dezorganizacja mylenia, powtarzanie głosek, sylab, wyrazów, fraz),
  • dodatkowych (błędna artykulacja, uszkodzenia neurologiczne, rodzinny giełkot, opóźniony rozwój języka, zaburzenia koordynacji motorycznej, brak zdolności szkolnych).9

3. Jąkanie, jego rodzaje, przyczyny powstania oraz przebieg rozwoju

Wiele jest definicji jąkania, jako pierwszą przedstawię najprostszą, moim zdaniem najlepiej oddającą istotę tego zaburzenia: „Jąkanie to zaburzenie płynności, tempa i rytmu mówienia spowodowane nadmiernym napięciem mięśni oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych.”10 Według autora tej definicji- Z. Tarkowskiego jest ona tylko jednym z aspektów jąkania, a mianowicie aspektem prozodycznym. Autor wyróżnia jeszcze aspekt neuropsycholingwistyczny, w którym jąkanie jest kombinacją niepłynności semantyczno-syntaktycznej (niespastycznej) i niepłynności fizjologicznej (spastycznej), powstałych na skutek desynchronizacji trzech poziomów (planów) organizacji wypowiedzi: treści (plan psychologiczny), formy językowej (plan gramatyczny) i substancji fonicznej (plan fizjologiczny). Kierując się aspektem osobowościowym, możemy założyć, że nie mamy do czynienia z jąkaniem, lecz z jednostką jąkającą się, której osobowość funkcjonuje niewłaściwie. Aspekt medyczny głosi, iż jąkanie jest nerwicą mówienia. Ostatnim z aspektów jąkania opisanych przez Tarkowskiego, jest aspekt socjolingwistyczny. Według tego aspektu jąkanie jest zaburzeniem sprawności językowej. Kaczmarek określa jąkanie jako zaburzenie mowy na płaszczyźnie suprasegmentalnej (akcent, melodia, rytm). Określając jąkanie jako: balbuties, dysfemia, spazmofemia, laloneuroza, podaje, iż charakteryzuje się ono zakłóceniami rytmu i melodii wypowiedzi, przerwami, zacinaniem się, powtarzaniem i wydłużaniem głosek i występuje często w wypowiedzi spontanicznej, a czasem w czytaniu, powtarzaniu, recytacji, nigdy zaś w śpiewie czy mowy chóralnej.11

Istnieje kilka podziałów jąkania. Ze względu na występujące objawy, jąkanie dzielimy na:

  • kloniczne, gdzie dominują skurcze kloniczne, które cechują krótkie zahamowania mowy i wielokrotne powtarzanie sylab;
  • toniczne, gdzie dominują skurcze toniczne, cechujące się dłuższymi zahamowaniami i wielokrotnym powtarzaniem głosek;
  • kloniczno- toniczne, gdzie występują skurcze mieszane.12

Skurcze kloniczne lub toniczne mogą lokalizować się w różnych częściach aparatu mowy i dlatego wyróżniamy:

  • jąkanie oddechowe, gdy skurcze umiejscowiły się w aparacie oddechowym;
  • jąkanie fonacyjne, gdy skurcze umiejscowione są w aparacie fonacyjnym;
  • jąkanie artykulacyjne, gdy skurcze powstają w aparacie artykulacyjnym.13

Najczęściej jednak skurcze występują równocześnie w dwóch lub nawet trzech częściach aparatu mowy.

Na podstawie lęku przed mówieniem, czyli logofobii, jąkanie dzielimy na:

  • preneurotyczne, gdy nie występuje logofobia;
  • neurotyczne, gdy występuje logofobia.

Podkreślić należy, że pojawienie się logofobii świadczy o patologizacji jąkania i jest kluczowym momentem w jego rozwoju.

Istnieje wiele teorii próbujących wyjaśnić przyczyny powstania jąkania, zostały one usystematyzowane w ramach:

  • teorii biologicznych,
  • teorii psychologicznych,
  • teorii behawioralnych,
  • teorii lingwistycznych.

Jeżeli chodzi o przyczyny biologiczne, a ściślej genetyczne, to badania dotyczące dziedzicznego tła tego zaburzenia zakwestionowały wyłączny udział czynników genetycznych w powstawaniu jąkania. Dziedziczy się najprawdopodobniej nie samą niepłynność mowy, ale obniżoną sprawność językową albo typ układu nerwowego, co może, ale nie musi przyczynić się do powstania jąkania. Specjaliści badający to zagadnienie są zdania, iż jąkający się rodzice mogą być również prowokującym modelem do naśladowania. Mogą oni również wprost lub bezpośrednio przekazywać lęk przed rozwojem niepłynności, który może wyzwolić jąkanie. Według teorii psychologicznych jąkanie ma rodowód psychogenny i jest traktowane jako objaw nerwicy. Uważa się, że źródło jąkania tkwi w podświadomości. Według behawiorystów jąkanie jest wyuczonym zachowaniem. Natomiast lingwistyczne teorie podkreślają fakt, że dzieci najczęściej zaczynają mówić niepłynnie w okresie kształtowania się mowy.14
Jąkanie jest zaburzeniem dynamicznym, sytuacyjnym i okresowym, dlatego przebieg jego rozwoju przypomina sinusoidę. W konkretnym przypadku rozwój tego zaburzenia mowy jest albo typowy- stopniowy, albo nietypowy- nagły. W typowym rozwoju jąkania na początku pojawia się powtarzanie, głównie sylab rozpoczynających wypowiedź. Po pewnym czasie występuje przeciąganie, a finałem tego procesu jest blokowanie. Tym objawom towarzyszą patologiczne skurcze narządów mowy. W fazie początkowej występują skurcze kloniczne, później toniczne, a na końcu pojawiają się współruchy. Rozwojowi niepłynności mówienia początkowo nie towarzyszy logo fobia, szczególnie u małych dzieci. Lęk przed mówieniem pojawia się dopiero w jąkaniu zaawansowanym. W nietypowym rozwoju jąkania niepłynność mówienia pojawia się nagle, w postaci kombinacji powtarzania, przeciągania, a nawet blokowania. Pełny obraz jąkania może powstać w ciągu doby. Występują od razu skurcze kloniczno- toniczne. Po niedługim czasie pojawiają się współruchy i występuje logofobia.15

4. Podstawy diagnozy osoby jąkającej się

Ziemski podaje, że diagnoza to rozpoznanie stanu rzeczy na podstawie objawów oraz znajomości ogólnych prawidłowości; składa się z dwóch etapów: eksploracyjnego (poznawanie badanego zjawiska) i weryfikacyjnego (sprawdzanie trafności postawionej diagnozy).16 Natomiast diagnoza logopedyczna, w opinii Jastrzębowskiej i Pelc- Pękały to określony sposób postępowania badawczego, którego celem jest potwierdzenie bądź wykluczenie istnienia zjawisk logopedycznych oraz przewidywanie ich tendencji rozwojowych na podstawie objawów, patogenezy i patomechanizmu. Opierając się na danych z obserwacji i wywiadu, prób i testów językowych, można wnioskować o objawach. Badania uzupełniające dostarczają wielu danych pomocnych do stworzenia jakościowo-ilościowej oceny zachowań językowych.17

Zdaniem Tarkowskiego głównymi celami procesu diagnozowania osoby jąkającej się jest określenie:

  • niepłynności mówienia,
  • reakcji jej towarzyszących.

Aby zrealizować te cele należy ustalić przyczyny oraz mechanizm zaburzenia mowy u badanej osoby jąkającej się i opisać objawy jąkania.

Prawidłowo przeprowadzony proces diagnozowania powinien obejmować trzy fazy:

  • obserwację,
  • wywiad,
  • badania testowe lub eksperymentalne.

Na podstawie obserwacji otoczenie stwierdza, że dana osoba mówi niepłynnie oraz rejestruje najbardziej widoczne reakcje towarzyszące jąkaniu. Podczas obserwacji bardzo korzystny jest zapis video, dzięki któremu dane mogą być utrwalone i wielokrotnie analizowane.
Spostrzeżenia poczynione w czasie obserwacji są wykorzystane podczas wywiadu specjalisty z osobą jąkającą się lub jego rodzicem (opiekunem).
Wywiad może być mniej lub bardziej sformalizowany, ale na ogół zmierza do uzyskania o osobie jąkającej się danych dotyczących:

  • jej biografii,
  • jej rodziny,
  • jej rozwoju,
  • rozwoju niepłynności mówienia,
  • rozwoju reakcji towarzyszących niepłynności mówienia,
  • obecnego stanu mowy osoby jąkającej się,
  • dotychczasowych metod jej leczenia,
  • oczekiwań pacjenta i jego rodziny wobec terapeuty.

Obserwacja i wywiad uzupełniane są badaniami kwestionariuszowymi, testowymi i eksperymentalnymi.

W Polsce stosowane są dwie metody, a mianowicie:

  1. Kwestionariusz Cooperów do Oceny Jąkania- został on adaptowany przez Chęćka i przeznaczony jest dla pacjentów w wieku powyżej 11 roku życia. Składa się z siedmiu prób oceniających następujące elementy:
  • odsetek objawów niepłynności mówienia,
  • średni czas trwania najdłuższych niepłynności,
  • unikanie sytuacji komunikacyjnych,
  • lokalizację i nasilenie współruchów,
  • akceptację jąkania.
  1. Kwestionariusz Niepłynności Mówienia i Logofobii opracowany przez Tarkowskiego składa się z trzech części oceniających:
  • nasilenie niepłynności mówienia,
  • nasilenie logofobii,
  • lokalizację współruchów i objawów wegetatywnych

Do kwestionariusza Tarkowskiego dołączony jest program terapii osób jąkających się.

5. Podstawy terapii osoby jąkającej się

Terapia to umiejętność rozwiązywania problemów pacjenta w celu osiągnięcia pozytywnej zmiany, czyli poprawy jego funkcjonowania.

Proces ten obejmuje trzy główne etapy:

  • dostrzeżenie i sformułowanie problemu,
  • postawienie hipotez diagnostycznych i terapeutycznych,
  • weryfikacja tych hipotez zgodnie z planem terapii.

 

Terapia osób jąkających się obejmuje trening płynności mówienia oraz psychoterapię. Seeman uważa, że celem terapii jąkających się jest zmienianie ich osobowości i poprawa płynności mówienia, a to wymaga metody kompleksowej, składającej się z psychoterapii, terapii logopedycznej i leczenia farmakologicznego.18

Trening płynności mówienia stanowi zbiór metod poprawiających płynność mówienia osób jąkających się. Metody te można podzielić na:

  • bezpośrednie, w których stosuje się wiele technik płynnego mówienia;
  • pośrednie, które nie zawierają ćwiczeń mowy, lecz poprawiają płynność mówienia poprzez oddziaływanie na środowisko domowe lub szkolne, poprzez poprawianie sprawności ruchowej lub językowej;
  • kompleksowe, łączące metody bezpośredniej i pośredniej terapii.

Do najczęściej stosowanych metod i technik bezpośrednio poprawiających płynność mówienia należą:

  • Metoda Gutzmana. Jej istotą jest poprawa koordynacji aparatu oddechowo- fonacyjno- artykulacyjnego. W czasie oddychania jąkający się kładzie ręce na swojej piersi i wdycha bezszelestnie powietrze przez otwarte usta. Nie wolno mu chlipać powietrza. Jego wydech powinien być długi i równomierny. Jąkający się wykonuje ćwiczenia głosowe rozpoczynając od chuchania i przechodząc do szepty, a później od szeptu do pełnego głosu. Te przejścia powinny być łagodne, aby nie dopuścić do bloku krtaniowego. W czasie ćwiczeń artykulacyjnych jąkający się wymawia głoski zgodnie z zasadą stopniowania trudności. A zatem rozpoczyna od głosek szczelinowych, później wymawia zwarto-szczelinowe, a na końcu zwarte. Wymawia je najpierw w izolacji, a następnie w sylabach, wyrazach.
  • Kontrolowane oddychanie. Jest to jedna z najbardziej kontrowersyjnych metod zmniejszania niepłynności mówienia. Źle zastosowana prowadzi do patologizacji oddychania, które jest przecież podświadomym automatyzmem. Dlatego należy ją stosować niezwykle ostrożnie, w przypadkach, gdy oddech w czasie mówienia jest rzeczywiście zaburzony, a występuje to tylko u niektórych jąkających się. Należy wówczas dążyć do wypracowania oddechu brzuszno-przeponowego oraz umiejętności świadomego zwolnienia fazy oddechowej za pomocą kontroli napięcia mięśni oddechowych, co wydłuża i reguluje fazę oddechową (appoggio). Wyróżnia się dwa rodzaje podparcia oddechowego:
    1. przepona zatrzymuje się w fazie wdechowej, podczas gdy klatka piersiowa powoli wykonuje czynność wydechową. Po 8 – 10 sekundach przepona powoli przesuwa się ku górze i łączy swoje działanie z działaniem mięśni oddechowych klatki piersiowej. Jest to podparcie przeponowe.
    2. Drugi rodzaj podparcia polega na tym, że klatka piersiowa znajduje się w czasie emisji głosu w pozycji wdechowej, podczas gdy przepona unosi powoli ku górze, tj. spełnia czynność wdechową. Jest to podparcie klatką piersiową, nazwane podparciem piersiowym.
  • Metoda Echo. Adamczyk był pierwszym autorem, który wykorzystał efekt Lee (DAF) w terapii osób jąkających się. Istotą jego metody jest mówienie w sposób zsynchronizowany z własnym echem opóźnionym o 0,1-0,3 sek. Dzięki temu niepłynność mówienia nie pojawia się, ale tempo mówienia jest przesadnie zwolnione. Echokorekcja zakłada prowadzenie ćwiczeń w sytuacji:
    – emocjonalnie sztucznej, czyli mówienie z echokorektorem, w gabinecie logopedy,
    – emocjonalnie łatwej, czyli mówienie z echem zapamiętanym w domu rodzinnym,
    – emocjonalnie trudnej, czyli mówienie w szkole z echem zapamiętanym.
  • Metoda Chęćka. Chęciek przedstawił zmodyfikowany program psychofizjologicznej terapii jąkającej się młodzieży i dorosłych i opracował jego wersję filmową. Program ten obejmuje 4 fazy, realizowane w ciągu 5-6 miesięcy. Sesja terapeutyczna odbywa się 1-2 razy w tygodniu. Początkowo są to spotkania indywidualne, a potem grupowe (4-5 osób). Faza pierwsza jest przeznaczona na diagnozę, ćwiczenia oddechowe, głosowe i artykulacyjne. Faza druga koncentruje się na ćwiczeniach delikatnego ustawienia narządów artykulacyjnych przy starcie mowy. Faza trzecia jest skupiona na ćwiczeniach miękkiego, przydechowego nastawienie głosu. Faza czwarta ma na celu utrwalenie opanowanych zasad mówienia. Podczas całego kursu stosuje się techniki: relaks, echokorekcję, inscenizację, socjoterapię.
  • Metoda van Ripera. Jest on twórcą metody jąkania się bardziej płynnego, która zrewolucjonizowała terapię osób jąkających się. Jej istota wynika z prawa paradoksu. Jąkający się zgłasza się do terapeuty w celu zmniejszenia niepłynności mówienia, a ten radzi mu, aby mówił bardziej niepłynnie, co najmniej w początkowym okresie leczenia. Ten pomysł budzi zrozumiały sprzeciw jąkającego się. Terapeuta wyjaśnia mu jednak, że aby pozbyć się jąkania należy je poznać (faza identyfikacji), uodpornić się (faza odczuwania), zmienić zachowanie (faza modyfikacji) i utrwalić je (faza utrwalania). Celem tego postępowania terapeutycznego jest jednak nie płynność, lecz płynna niepłynność. Aby osiągnąć ten cel jąkający się musi powtarzać lub przeciągać nie tylko te pierwsze głoski lub sylaby w wyrazach, których obawia się, lecz także ma wymawiać niepłynnie te elementy wypowiedzi, których się nie lęka. To pseudojąkanie daje dwie podstawowe korzyści. Po pierwsze, jest formą zapanowania nad własnym mówieniem, podczas gdy rzeczywiste jąkanie jest zaburzeniem mimowolnym. Po drugie, im większa jest biegłość w pseudojąkaniu, tym rzadsze jest jąkanie. Tak działa paradoks w metodzie van Ripera. Zaleca on, aby jąkający analizowali każdą niepłynność i próbowali mówić inaczej. Chodzi tu o świadome jąkanie się ze zmniejszoną niepłynnością. Służy temu także łagodne wychodzenie z niepłynności dzięki kończeniu wyrazu z gładkim, powolnym przedłużaniem. Kiedy jąkający się czuje, że zaraz zacznie się jąkać, ma przygotować się do tego w ten sposób, iż ma łagodnie skandować, po to by rozluźnić mięśnie aparatu mowy. Metoda van Ripera budzi opór tych jąkających się, którzy są podatni na krytykę i przeżywają silny lęk przed ośmieszeniem się.
  • Metoda Engiel. Engiel kwalifikuje pacjenta na leczenie, gdy jąkanie jest nawykowe, objawy niepłynności są nasilone, widoczna jest logofobia, a kontakt z chorym jest utrudniony. Umieszcza się go w terapeutycznej (do 8 osób) dobranej według wieku. Schemat ćwiczeń jest we wszystkich grupach jednakowy, różni się jedynie formą dostosowaną do wieku. Tylko w wyjątkowych sytuacjach terapia indywidualna poprzedza terapię grupową. Niezależnie od jej fory spotkania odbywają się dwa razy w tygodniu. Jąkający się zobowiązany jest ćwiczyć w domu 6 razy dziennie po 10 minut a jego postępy są odnotowane w zeszycie kontrolnym. Cały program realizowany jest w ciągu 3 – 4 miesięcy. W tym czasie rola rodziców ogranicz się do pilnowania, czy ćwiczenia są wykonywane w domu. Z kolei logopeda występuje w roli wymagającego, konkretnego i obdarzonego wyobraźnią trenera. Kontakt jąkającego się z logopedą nie zakłada zbytniego współczucia lecz rzeczowego podejścia do jego problemu. Już na pierwszym spotkaniu jąkający się ma otrzymać zastrzyk terapeutyczny, to znaczy ma on przekonać się, że w prosty sposób można pozbyć się niepłynności. Na wstępie uczy się on analizować swoje jąkanie i orientować w tzw. Błędach technicznych, które są rozpoznawane wzrokowa (w lustrze), słuchowo i czuciowo. Ta umiejętność autoanalizy niepłynności stanowi podstawę jej autokorelacji. Odbywa się ona dzięki ćwiczeniom startu i toku mowy. Ćwiczenia startu mowy przeprowadzane są w trzech wersjach. Wersja pierwsza wykonana jest za pomocą ruchów wiodących obu rąk, wersja druga – przy pomocy gumowej gruszki, wersja trzecia- za pomocą ruchów palcami wskazującym i kciukiem. W ćwiczeniu toku mowy ruchem wiodącym jest wahadłowy ruch prawego przedramienia. Dyrygując sobie ręką, jąkający się zakreśla w powietrzu półkola, które są skoordynowane z jedną grupą rytmiczną. Ćwiczenia startu i toku mowy są prowadzone zgodnie z zasadą: jak najpełniej i jak najprościej. Dlatego Engiel rezygnuje z wszelkich zbędnych form treningu, obciążających jedynie pacjenta. Za to przywiązuje dużą uwagę do elementów psychoterapeutycznych, których, niestety nie opisała. Wiadomo jednak, że autorka programu sama stanowi istotny czynnik terapii. Jej barwna i dynamiczna osobowość oddziaływała na jąkających się w szczególny sposób. Engiel stwarzała w gabinecie sytuację stresową, którą dozowała i kontrolowała. Fundowała jąkającym się dobry stres, to znaczy taki, który jest z wyboru, jest mobilizujący i nad którym można zapanować. Słusznie bowiem uważała, że życie jąkającego się jest pełne stresu komunikacyjnego, komunikacyjnego którym powinien on nauczyć się radzić sobie.19

Tarkowski opisuje również szeroko rozumiane metody psychoterapeutyczne stosowane w terapii osób jąkających się.

Hipnoterapia

Usuwać jąkanie za pomocą hipnozy próbował Kałużyński (1985), który na podstawie poglądów różnych autorów i własnych obserwacji sformułował następujące wnioski:

  1. Hipnoterapię jąkających się stosować należy tylko w wyjątkowych przypadkach, kiedy inne metody leczenia zupełnie zawadzą, a pacjent pragnie choćby chwilowej pomocy.
  2. Podatność na hipnozę jest mniejsza u jąkających się niż u ludzi mówiących płynnie. Jej efekty u jednostek mówiących niepłynnie są przeważnie krótkotrwałe. Najlepsze wyniki uzyskuje się u osób w wieku 15 – 26 lat, których jąkanie ma rodowód psychogenny i jest krótkotrwałe.
  3. Nabyte w czasie hipnoterapii umiejętności musi jąkający się wykorzystać poza poradnią, aby utrwalić płynność mówienia w sytuacjach trudnych.

Psychoterapia treningowa

W przypadku jąkania stosuje się najczęściej proste ćwiczenia pozytywne, trening negatywny, relaksację, desensytyzację (desensybilizację) i technikę implozyjną.

Proste ćwiczenia pozytywne

Zdaniem Kratochvila ćwiczenia te odgrywają rolę usuwaniu jąkania. Przy jąkaniu się ćwiczy się najpierw mowę szeptem, następnie czytanie w tolerowanym przez pacjenta otoczeniu, krytyczne głoski pacjent początkowo opuszcza, albo rozpoczyna się ćwiczenia od czytania samogłosek w tekście; ćwiczy się prawidłowy oddech przy czytaniu i mówieniu, stopniowo przechodzi się od opowiadania przeczytanego tekstu do spontanicznej rozmowy; pacjent uczy się mówić bez błędów i w obecności osób.

Trening negatywny

Polega on na celowym wywoływaniu jąkania po to, by pacjent mógł nad nim zapanować. W tym celu terapeuta ćwiczy pacjenta dwa razy tygodniowo po 1 godzinie. Rozmawia z chorymi i przerywa rozmowę, gdy tylko pacjent zaczyna się jąkać. Moment jąkania pacjent powtarza potem świadomie jak najdokładniej przed lustrem, łącznie ze wszystkimi składnikami ruchowymi. Są to ćwiczenia uciążliwe zarówno dla terapeuty, jak i jąkającego się, budzące czasami zniechęcenie.

Relaksacja

W terapii osób jąkających się najczęściej łączy się zasady relaksacji progresywnej Jacobsona i treningu autogennego Schulza, dostosowując je od specyfiki zaburzenia. Przykładem tego połączenia jest przeznaczona dla dzieci w wieku przedszkolnym metoda Wygotskiej i współautorów oraz dla dzieci starszych, młodzieży i dorosłych metoda Lubińskiej.
Aby relaksacja dała pożądany efekt, należy ją stosować codziennie, w różnych pozycjach (leżącej, stojącej, siedzącej) i w różnych sytuacjach komunikacyjnych ( w domu, szkole, autobusie itp.) – twierdzi Kałużyński. Polecał os osobom jąkającym się z silnymi objawami tremy technikę, którą można streścić w następujących punktach:

  1. Należy odprężać się przed dłuższymi występami słownymi na jakieś 15 – 20 minut. Ma to być odprężenie w chwili największego lęku, zdenerwowania i czasami złości.
  2. Należy uzyskane odprężenie zachować w czasie mówienia i działania przy ludziach.
  3. Jeżeli pojawią się trudności w mowie, to nie należy nigdy ratować się zwiększeniem wysiłku, lecz przeciwnie, ratować się odprężeniem.
  4. W przypadku pojawienia się myśli o niemożliwości wypowiedzenia jakiegoś słowa, należy maksymalnie odprężyć się i wypowiedzieć je płynnie w myśli, a następnie przy użyciu minimalnego wysiłku – wypowiedzieć dość cicho i miękko.

Trening relaksacyjny Wintreberga został włączony przez Markiewicz do programu reedukacji psychomotorycznej dzieci jąkających się, która oddziałuje na trzy tory: neuromięśniowy, oddechowy i psychiczny. Ćwiczenia aktywizujące tor neuromięśniowy mają na celu uzyskanie zdolności dowolnego zwalniania napięcia mięśni szkieletowych, szkieletowych zwłaszcza mięśni szczęki dolnej, policzków, brody, warg i języka. Natomiast zadaniem ćwiczeń oddziałujących na tor oddechowy jest odpowiednia stymulacja i rytmizacja mięśni oddechowych, oddechowych zgłasza przepony. Z kolei udrożnienie toru psychicznego polega na stopniowym odprężeniu psychicznym, zarówno w sferze emocjonalnej, jak i umysłowej.

Desensytyzacja

Jej etapy mają w przypadku jąkania następujący przebieg:

  1. Ustalenie hierarchii sytuacji i bodźców wyzwalających lęk przed mówieniem.
  2. Trening relaksacyjny według omówionych wcześniej procedur.
  3. Wyobrażenie sobie sytuacji logofobicznych i zastępowanie reakcji lękowych reakcjami relaksu. Stosując metodę desensytyzacji zmierza się do tego, by najpierw określona bodźce utraciły moc wyzwalania logofobii w sytuacjach wyobrażeniowych, wyobrażeniowych następnie by nastąpiła generalizacja tej reakcji na sytuacje rzeczywiste.

Psychoanaliza

Postępowanie terapeutyczne jest ukierunkowane nie na poprawę płynności mówienia, lecz na polepszenie funkcjonowania całej osobowości. Takie podejście przedstawił Fried, który opisał przebieg terapii 19-letniego jąkającego się chłopca, leczonego psychoanalizą i terapią behawioralną. Okazało się, że ten sam przypadek może być rozumiany dwojako: raz jako dobrze przystosowana osoba, której zaburzenie mowy stanowi wyuczoną reakcję na bodźce lękowe, a raz jako neurotyk, którego jąkanie stanowi integralną część szeroko rozgałęzionych zaburzeń osobowości.

Psychodrama

Stanowi ona środek ułatwiający przeniesienie efektów terapii osób jąkających się poza gabinet. Terapeuta proponuje pacjentom odegranie typowych sytuacji wyzwalających jąkanie, do których Gabrijał – na podstawie badań – zaliczył:

  • sytuacje podwyższonej świadomości i kontroli własnej mowy,
  • sytuacje oczekiwania wystąpienia jąkania
  • sytuacje podwyższonego napięcia,
  • sytuacje wzmożonego strachu,
  • sytuacje obniżonej gotowości do mówienia,
  • sytuacje słabej znajomości słuchaczy.

Sytuacje te występują w czasie rozmowy telefonicznej, zakupów, występowania przed audytorium, załatwiania spraw urzędowych, kłótni, egzaminu itp. Stanowić one mogą tematy scen psychodramatycznych.

Integracja wyżej opisanych: treningu płynnego mówienia i psychoterapii nastąpiła w Programie Tarkowskiego.
Jego podstawowe założenia są następujące:

  1. Preferowana jest terapia krótkoterminowa, ukierunkowana na rozwiązanie problemu jąkającego się.
  2. Podstawową metodą są nie ćwiczenia logopedyczne, lecz myślenie terapeutyczne, umożliwiające rozwiązanie problemu. Ćwiczenia są jedynie środkami stosowanymi zgodnie z planem terapii, który należy dostosować do indywidualnych potrzeb jąkającego się.
  3. Rozwiązuje się problemy osoby, a nie tylko ćwiczy płynność mówienia.
  4. Techniki poprawiające płynność mówienia są wkomponowane w metody psychoterapeutyczne.
  5. Program może być realizowany przez kilku specjalistów, ale odpowiedzialność za przebieg terapii przypisuje się jednej osobie, najczęściej terapeucie mowy.
  6. O wyborze metod logopedycznych i psychoterapeutycznych ma decydować problem i oczekiwania pacjenta, a nie indywidualne przygotowanie i upodobania terapeuty.20

 

 

Bibliografia:

  • Chęciek M., Jąkanie Diagnoza- Terapia- Program., Kraków, 2007, s.16.
  • Cyt. Za Tarkowski Z., red. Gałkowski T., Jastrzębowska G., Logopedia- pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki., Tom 2, Opole, 2003, s.177.
  • Cyt. Za Tarkowski Z., jw., s.177.
  • Tarkowski Z., jw., s.178.
  • Cyt. Za Tarkowski Z., jw., s.185.
  • www.plock.edu.pl
  • www.plock.edu.pl
  • www.plock.edu.pl
  • Red. Gałkowski T., Jastrzębowska G., Logopedia- pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki., Tom 2, Opole, 2003, s.186.
  • Cyt. Za Kaczmarek L., Chęciek M., Jąkanie Diagnoza- Terapia- Program., Kraków, 2007, s.47.
  • Cyt. Za Kaczmarek L., Chęciek M., Jąkanie Diagnoza- Terapia- Program., Kraków, 2007, s.47.
  • Cyt. Za Tarkowski Z., red. Gałkowski T., Jastrzębowska G., Logopedia- pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki., Tom 2, Opole, 2003, s.179.
  • Cyt. Za Tarkowski Z., jw., s.179.
  • www.obcasy.pl
  • Red. Gałkowski T., Jastrzębowska G., Logopedia- pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki., Tom 2, Opole, 2003, s.180.
  • Ziemski S., Problemy dobrej diagnozy., Warszawa, 1973.
  • Cyt. za Tarkowski Z., Red. Gałkowski T., Jastrzębowska G., Logopedia- pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki., Tom 2, Opole, 2003, s.309.
  • Cyt. za Tarkowski Z., Red. Gałkowski T., Jastrzębowska G., Logopedia- pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki., Tom 2, Opole, 2003, s.430.
  • Cyt. za Tarkowski Z., Red. Gałkowski T., Jastrzębowska G., Logopedia- pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki., Tom 2, Opole, 2003, s.430-434.
  • Cyt. za Tarkowski Z., Red. Gałkowski T., Jastrzębowska G., Logopedia- pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki., Tom 2, Opole, 2003, s.434- 437.
Shopping Cart