„Chodzi mi o to, aby język giętki
Powiedział wszystko, co pomyśli głowa”
J. Słowacki
Ogólne zasady techniki mówienia
Jednym z głównych narzędzi do przekazywania informacji jest mowa, która umożliwia prawidłowe funkcjonowanie człowieka w społeczeństwie. To mowa odgrywa znaczącą rolę w zaspokajaniu potrzeb psychicznych, kontaktu z drugim człowiekiem, akceptacji, samorealizacji, wszechstronnego rozwoju intelektualnego oraz kulturowego. Kształtowanie się mowy uwarunkowane jest genetycznie, gdyż zależy od właściwości wrodzonych, jednakże równie istotnym aspektem są nabywane poprzez językową socjalizację w domu i szkole – kompetencje. Stanowią one wiedzę o języku, a konkretnie o:
- zasadach pozwalających budować poprawne pod względem gramatycznym, ale także semantycznym zdania i teksty,
- regułach stosowania określonych struktur językowych odpowiednio do sytuacji komunikacyjnej, społecznego statusu rozmówców oraz wyrażanych intencji.
Z aspektem fizjologicznym mowy, tj. właściwościami wrodzonymi, rzecz ma się inaczej. Sprawności są funkcją wydolności ludzkiego organizmu. Głos jest bardzo złożonym zjawiskiem akustycznym i mechanicznym. Wskutek ruchów języka, warg, podniebienia, policzków oraz poprzez zwieranie i rozwieranie szczęk, głos artykułowany zamieniany jest w głoski mowy. Wytwarzanie głosu i mowy wymaga wzajemnego współdziałania wszystkich wyżej wymienionych składowych i pozostaje pod ciągłą kontrolą słuchu, ośrodkowego układu nerwowego oraz uwarunkowane jest licznymi mechanizmami odruchowymi. Ponadto zrealizowanie zaplanowanej wypowiedzi wymaga również zgodnej, skoordynowanej pracy aparatu oddechowego i fonacyjnego, których efektem ma być powstanie słyszalnej i zrozumiałej wypowiedzi.
Jak zatem poprawić kondycję mówcy?
Należy zacząć od zapoznania się ze strukturą złożonego procesu tworzenia wypowiedzi. Realizację wypowiedzi, jeśli ma być ona logiczna
i spójna, poprzedza ustalenie intencji przekazu, a następnie językowego planu. Ów plan to nic innego, jak myślowe i werbalne uporządkowanie sensu wypowiedzi, ustalenie jej treści pod względem logicznym, wybór odpowiednich słów i ułożenie ich w poprawne konstrukcje gramatyczne. Przemyślana wypowiedź jest następnie realizowana przy udziale narządów mowy. Proces mówienia podlega nieustannej autokontroli na wszystkich jego etapach. Zmienność sytuacyjnych uwarunkowań niejednokrotnie wymusza weryfikację komunikacyjnych intencji, planu językowego oraz sposobu mówienia. Wszystko to sprawia, że technika mówienia, co prawda oparta na biologicznych podstawach, staje się sprawnością intelektualną. Kondycja psychofizyczna,
tj. zmęczenie, rozkojarzenie ujawniające się pod postacią nielogiczności, przejęzyczeń czy niewyraźnej artykulacji – to kolejny aspekt mowy, który decyduje o jakości i trafności przekazywanych przez nas informacji. Zatem planowanie wypowiedzi, koncentracja oraz panowanie nad własnymi emocjami to klucz do sukcesu – zrozumiałej, szczególnie pod względem semantycznym mowy.
Kolejnym aspektem techniki mówienia jest odpowiednia postawa oraz sposób oddychania mówcy, które wpływają na prawidłową, mocną emisję głosu, właściwe tempo mówienia, wyrazistą dykcję.
Postawa ciała
Mówca, przyjąwszy postawę stojącą, powinien być wyprostowany, ale mieć rozluźnione mięśnie tułowia i szyi. Zaleca się ustawienie w lekkim rozkroku i mocne osadzenie ciała na podłożu, co służy aktywizacji mięśni niezbędnych do realizowania werbalnych i niewerbalnych elementów przekazu informacji. Należy wystrzegać się garbienia, jak i zbytniego wypinania klatki piersiowej ze względu na efektywne wykorzystywanie powietrza oraz niekorzystne dla emisji głosu napięcie mięśni. Z kolei mówiący, który przyjął pozycję siedzącą, powinien zachować wyprostowaną linię pleców, nawet przy ewentualnym, lekkim pochyleniu ciała do przodu. Niedopuszczalne jest natomiast opieranie górnej części pleców o krzesło, a tym samym wysuwanie bioder do przodu. Pozycja kręgosłupa ma bowiem istotny wpływ na prawidłowy dla mówienia sposób oddychania oraz stabilną emisję głosu.
Oddychanie
Sposób oddychania podczas mówienia jest inny niż w stanie spoczynku ciała, mimo iż czas trwania wdechu i wydechu jest podobny. Faza wdechu osoby mówiącej powinna być krótka i przebiegać w sposób zdecydowany, bezgłośny. Dlatego też zaleca się, by powietrze nabierane było przy uchylonych ustach. Wdech jedynie poprzez nos może powodować często niepożądane efekty dźwiękowe. Głębokość wdechu musi być dostosowana do długości wypowiadanej frazy, bez konieczności dobierania powietrza, mówienia w czasie wdechu, czy też wypuszczania nadmiaru nabranego powietrza. Wydolność oraz dynamika oddechu w trakcie mówienia związana jest z aktywnością przepony. Jednak oddychanie z udziałem ów mięśnia, zapewniające efektywne gospodarowanie wydychanym powietrzem, regulację napięcia mięśni krtani (szczególnie ważne dla osób „pracujących głosem”), wymaga wielu ćwiczeń, które z czasem doprowadzą do automatyzacji opisanego wyżej sposobu oddychania w trakcie mówienia.
„Ustawienie głosu”
Proces, zwany impostacją, odpowiada za skoordynowanie momentu zwarcia i napięcia wiązadeł głosowych w krtani z początkiem przepływu wydychanego powietrza. Ma on wysokie znaczenie dla właściwej emisji głosu – poprawia i uszlachetnia jego cechy, ale także znaczenie profilaktyczne – pozwala zmniejszyć ryzyko schorzeń aparatu fonacyjnego skutkujących niejednokrotnie dysfonią. Praca nad emisją głosu jest procesem świadomym. Proste ćwiczenia umożliwiają uzyskanie odpowiedniej dźwięczności, nośności, stabilności i jednolitości głosu.
Zjawisko rezonansu
Wzmocnienie i uszlachetnienie fali głosowej zawdzięczamy pracy z rezonansem – odciążenie krtani i wiązadeł głosowych, zapewniające mocny, donośny głos o przyjemnej, niskiej barwie. Nieprawidłowe użycie rezonatorów głowy i korpusu ciała powoduje bardzo niekorzystne efekty, gdyż głos osadzony w rezonatorze jamy gardłowej wydobywa się z wysiłkiem. Dźwięki przepływające najkrótszą drogą – wprost na wargi, dają efekt płaskiej i nieprzyjemnej w odbiorze fonacji.
Kształtowanie głosek – artykulacja
Właściwie ustawiony, dźwięczny i jednolity głos poddawany jest ostatecznej obróbce – artykulacji. Kształtowanie głosek przy udziale aparatu artykulacyjnego, zależy od motorycznej sprawności poszczególnych jego narządów: warg, języka, podniebienia miękkiego, żuchwy. Umiejętność kontrolowania układu artykulacyjnego, koordynacja narządów mowy, a co za tym idzie płynne przechodzenie z jednego układu artykulacyjnego do następnego, decyduje o wyrazistej i ortofonicznej wymowie.
Praca nad opanowaniem wyżej wymienionych umiejętności, przy wykorzystaniu podstawowych zasad mówienia opiera się na:
- relaksacji – wpływ na prawidłową emisję głosu;
- plastyce ruchu – doskonalenie techniki i wyrazistości mowy: ćwiczenia izometryczne, ćwiczenia usprawniające motorykę ogólną ciała ze szczególnym uwzględnieniem motoryki narządów artykulacyjnych;
- oddechu – ćwiczenia wdechu, wydłużenie fazy wydechowej i dostosowanie do celów mownych, ćwiczenia podparcia oddechowego;
- technikach dykcyjnych – wymowa samogłosek i spółgłosek, z zachowaniem prawideł artykulacyjnych, ćwiczenia płynnej realizacji połączeń samogłoskowych przebiegające na jednym, pełnym wydechu (bez zwarć krtaniowych) i w różnej tonacji, ćwiczenia języka, warg i żuchwy;
- rezonansie – ćwiczenia z wykorzystaniem rezonansu piersiowego oraz głowowego;
- technikach fonacyjnych – zachowanie odpowiedniej postawy ciała oraz narządów artykulacyjnych, ćwiczenia rozluźniające żuchwę, ćwiczenia podniebienia miękkiego, ćwiczenia rozluźniające mięśnie krtani, ćwiczenia głosowe oparte na tzw. fonacji ziewnej;
- wpajanie oraz utrwalanie zasad poprawnej wymowy polskiej – ćwiczenia emisji w dialogu oraz monologu, czytanie tekstów, recytacja, ćwiczenia ekspresji mowy, nastawienie głosu.
Bibliografia:
- Panasiuk Jolanta: Anatomia mówienia – porady praktyczne, www.nawokandzie.ms.gov.pl, 2013.
- Błachnio Krystyna: Vademecum logopedyczne : dla studentów pedagogiki, wyd. 2 rozszerz., Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań, 2001.
- Gałkowski Tadeusz, Jastrzębowska Grażyna: Logopedia. Pytania i odpowiedzi, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole, 1999.