„Zabawa w życiu dziecka nie spełnia jakiejś jednej określonej, zamkniętej izolowanej funkcji…
Zabawa jest dla dziecka i myśleniem, twórczością i realizmem, fantazją i odpoczynkiem, źródłem radości.
Zabawa daje dziecku tę pełnię życia, której ono potrzebuje.” (E. A. Arkin)
Zabawa jest bardzo istotnym elementem życia, naturalnym zjawiskiem, opartym na własnej aktywności, która w rozmaitych formach towarzyszy człowiekowi przez całe życie. Zabawa powinna być podstawowym narzędziem pracy z dziećmi zwłaszcza w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Pomaga w zrozumieniu świata i lepszym poznaniu samego siebie. Ma wpływ na rozwój poznawczy, sferę emocjonalno – motywacyjną i na kształtowanie osobowości dziecka. Dziecko podczas zabaw zdobywa doświadczenia, które przygotowują go do późniejszych trudniejszych zadań. Początkowo dziecko bawi się manipulując własnym ciałem, później przedmiotami, następnie potrafi budować obrazy, scenografie np. do zabawy w dom. Dziecko stopniowo od zabawy samotnej (trzylatek) przechodzi do interakcji z innymi rówieśnikami (dzieci starsze).
Według osiągnięć współczesnej psychologii zabawa spełnia następujące funkcje:
- zaspokaja indywidualne potrzeby i zainteresowania
- jest cennym środkiem w procesach wychowawczych, staje się czynnikiem rozwoju społecznego. Powinniśmy rozwinąć opiekę i dyskretne kierowanie zabawą dziecka, zwłaszcza w wieku przedszkolnym. Kiedy zabawa jest kierowana wówczas następuje wychowanie i uspołecznianie dziecka. Dzięki zabawie dziecko przeżywa rozmaite sytuacje społeczne, poznaje różnorodne stosunki międzyludzkie.
- rozwija zdolność wczuwania się w sytuację drugiej osoby i odpowiedniego nastawienia się do niej;
- sprzyja wyzwalaniu aktywności ruchowej, umysłowej, konstrukcyjnej i twórczej. Wpływają na rozwój mowy czynnej dziecka, pobudzają wyobraźnie, uczą radzenia sobie z trudnościami. Zabawa ma wpływ na postawę dziecka, kiedy pobudza się je do działania coraz bardziej rozumnego i twórczego. Zabawa powinna łączyć elementy twórczości, myślenia, fantazjowania, nie może być mechanicznym powtarzaniem znanych czynności, musi nieść radość życia i odpoczynek.
- dziecko trenuje swoje zdolności motoryczne, jak np. umiejętność szybkiego reagowania i rozwija jednocześnie umiejętność współpracy w grupie;
- rozwija zdolności do rozwiązywania problemów i przezwyciężania trudności, a także odnoszenia sukcesu;
Spośród literatury pedagogicznej możemy wyróżnić najczęstsze rodzaje zabawy:
- manipulacyjne – uczą panowania nad własnym ciałem. Pojawiają się najwcześniej, już około czwartego miesiąca życia. Niemowlę ćwiczy wówczas schematy sensoryczno – motoryczne. Zabawy te polegają na manipulowaniu przedmiotem w różny sposób, oglądaniu, wkładaniu do ust, przekładaniu z ręki do ręki, wkładaniu i wyjmowaniu, turlaniu itp. Tego typu zabawy mają na celu
- poznawanie właściwości przedmiotów: kształtu, konsystencji czy wydawanego dźwięku. Dziecko manipulując przedmiotami angażuje spostrzeżenia wzrokowe, słuchowe, dotykowe oraz złożone ruchy rąk. Ten etap stanowi podstawę dla późniejszych, bardziej skomplikowanych zabaw.
- naśladowcze – do takich zabaw zdolne jest już dziesięcio -, jedenastomiesieczne dziecko, które śledząc ruchy dorosłych stara się je powtórzyć, dzięki czemu zapamiętuje całe sekwencje. Odtwarza je pobudzane językowo przez osoby dorosłe (zrób pa pa, pokaż, jaki jesteś duży itd.)
- konstrukcyjne – kierują aktywność dziecka ku tworzeniu czegoś, np. budowli z klocków; Zabawy tego typu doskonalą rozwój spostrzegawczo – ruchowy. Wyzwalają pomysłowość, wdrażają do skupienia uwagi, uczą obserwacji. Umiejętność podjęcia zabawy konstrukcyjnej klockami uczy dostosowania się do zasad, jest bezpośrednim wyznacznikiem gotowości do uczenia się reguł językowych.
- badawcze – zaspokajają naturalną ciekawość świata. Zabawy tego typu są wynikiem naturalnej dziecięcej potrzeby poznawania otaczającego je świata. Dzieci wykonują rozmaite doświadczenia na różnych materiałach czy zabawkach. Te zabawy pozwalają dziecku w przyjemny sposób odkrywać i uczyć się.
- tematyczne – dzieci w sposób ludyczny odtwarzają rzeczywistość otaczającego świata, a w szczególności działania ludzi dorosłych, ich życie i warunki społeczne. Dają możliwość wzbogacenia słownictwa, uczenia się ról społecznych, zdobywania wiedzy o świecie.
- dydaktyczne, zabawy z regułami – „służą doskonaleniu sprawności, poszerzaniu wiadomości, uczą koncentracji uwagi, ćwiczą pamięć i spostrzeganie. Za pośrednictwem zagadek, układanek czy gier planszowych i zręcznościowych oraz przy współudziale rodziców dziecko będzie porządkowało dotychczasowe wiadomości i doskonaliło umiejętności zdobyte poprzez inne rodzaje zabaw.”
- ruchowe
Zabawa pełni też istotną funkcję w terapii dzieci autystycznych. Wspólna zabawa z dzieckiem daje ogromne możliwości aktywowania tzw. neuronów zwierciadlanych, co jest koniecznym warunkiem skuteczności prowadzonej terapii wszystkich dzieci, zaś podczas zajęć z dziećmi autystycznymi jej znaczenie jest wyjątkowe. Wyniki prowadzonych badań neurologicznych potwierdzają istotną rolę terapeutyczną zabawy polegającej na naśladowaniu początkowo prostych działań dorosłego, aż do skomplikowanych sekwencji z regułami. Prowadzi to do formowania się w umyśle dziecka schematów działań. Dzięki zabawom dziecko uczy się intuicyjnie rozumieć. Należy mieć na uwadze to, że „reakcje zwierciadlane nie rozwijają się same z siebie, zawsze potrzebują partnera” (Cieszyńska, str. 199). Dziecko, które bawi się samo w kąciku nie ma dużych szans na nabywanie intuicyjnej, niewerbalnej wiedzy o świecie Stymulacja przez wspólną zabawę ma być nie tylko przyjemnością dla dziecka, lecz zwłaszcza nauką bezpośredniego naśladownictwa, potem odroczonego. Istnieje ścisła zależność rozwoju zachowań zabawowych od osiągania coraz wyższych etapów rozwoju pozostałych funkcji psychicznych. Zabawa pozwala dziecku usprawniać nowe umiejętności, ale jej pojawienie się nie jest możliwe bez rozwoju motorycznego, funkcji wzrokowych, słuchowych i rozwoju mowy. Zabawa rozwija się równolegle z mową dzięki aktywności własnej dziecka, ale bez świadomej stymulacji środowiska nie będą mogły osiągnąć swojej pełni.
Bibliografia
- Cieszyńska J., Korendo M., „Wczesna interwencja terapeutyczna” 2007
- Cieszyńska J., „Wczesna diagnoza i terapia zaburzeń autystycznych” 2010
- Dymara B., Zabawa i dziecko. Sens. Radość. Pożytek., „Bliżej Przedszkola”, 2011 nr 2