Do najistotniejszych zadań w klasach początkowych należy opanowanie umiejętności czytania i pisania. Uczniowie, którym nie udało się w pierwszych latach nauki opanować szybkiego i bezbłędnego czytania i pisania, często mają różnego rodzaju trudności w klasach starszych. Wynika stąd, że trudności, które napotykają dzieci w początkowych klasach mają duży wpływ na ich dalsze osiągnięcia w klasach starszych. Mogą niekorzystnie wpływać na ich postawę wobec nauki i szkoły oraz przyczyniać się do wielu zaburzeń wtórnych.
Trudności te mogą występować u dzieci, których norma intelektualna nie odbiega od rówieśników oraz które mają dobre zdolności do nauki. Trudności w czytaniu noszą nazwę dysleksji, a w pisaniu dysgrafii i dysortografii. Dysleksja ma charakter neuropsychiczny i jest wynikiem niektórych anomalii ośrodków mózgowych. Badania trudności w czytaniu o charakterze dyslektycznym wykazały, że dysleksja występuje najczęściej z leworęcznością, oburęcznością i w związku z zaburzoną lateralizacją, niekiedy łączy się także z zaburzeniami mowy. Zaburzenia dyslektyczne mogą występować na tle niedorozwoju, wady percepcji słuchowej, percepcji wzrokowej, a niekiedy zarówno percepcji słuchowej i wzrokowej łącznie.
Dysgrafia występuje przy opanowaniu techniki pisania i wyraża się nieprawidłowym kształtem pisma. Źródłem zaburzeń jest nieprawidłowo funkcjonująca motoryka dziecka. Zaburzony jest rytm i sposób pisania. Niekiedy zjawisku temu może towarzyszyć ruchliwość palców lub ich kurczenie. W czasie pisania dziecku drży ręka.Dysortografia ma podobne podłoże co dysleksja. U dziecka zaburzona jest wyobraźnie i percepcja czasowa lub przestrzenna. W dysortografii błędy dotyczą zapisu reguł ortograficznych, ale też wszelkiego rodzaju zapisu prawidłowego wizualnie.
Główną przyczyną trudności w czytaniu i pisaniu są zaburzenia funkcji słuchowych, wzrokowych oraz sprawności manualnej.
Według pedagogicznego punktu widzenia trudności spowodowane są zbyt trudnymi i mało interesującymi tekstami do czytania, czy niewłaściwie dobranymi metodami pracy. Przyczyną bywają również nierównomierne przygotowanie dzieci do szkoły, zbyt liczne klasy, czy brak możliwości pracy indywidualnej z dziećmi.
Z psychologicznego punktu widzenia przyczyną trudności jest nieprawidłowa motywacja dziecka do nauki i zaburzenia emocjonalno uczuciowe. Dużą wagę przywiązują również psycholodzy do dojrzałości szkolnej, która zależna jest od dojrzałości umysłowej dziecka, a która ma istotny wpływ na trudności w nauce czytania i pisania.Według lekarskiego punktu widzenia trudności w czytaniu i pisaniu spowodowane są zaburzeniami wzroku, mowy, słuchu i obniżonej sprawności manualnej. Skojarzenia między ośrodkami słuchowymi, wzrokowymi i mowno-ruchowymi oraz motorycznymi są na skutek różnych zaburzeń słabo utrwalone.
Związek zaburzeń mowy z trudnościami w nauce ma charakter dwustronny, ponieważ zaburzenia mowy przyczyniają się do powstania trudności w nauce, a przedłużające się niepowodzenia szkolne powodują powstawania zaburzeń mowy. Wpływ zaburzeń mowy na trudności w nauce pojawia się przede wszystkim w przedmiotach, które wymagają aby dziecko poprawnie pisało, czytało i wypowiadało się. Dzieci z wadami artykulacyjnymi popełniają bowiem w czytaniu i piśmie te same błędy, które popełniają w mowie spontanicznej. Dlatego usunięcie wady wymowy powinno następować jak najwcześniej, gdyż na naukę pisania mają wpływ nie tylko aktualne zaburzenia mowy, ale też te które dziecko przebyło.
Zaburzenia mowy u dzieci są najczęściej spowodowane ogólnym obniżeniem tempa rozwoju psychoruchowego, deficytami w zakresie funkcji słuchowych i kinestetyczno-ruchowych, zakłóceniami procesu lateralizacji oraz zaburzeniami uczuciowymi. Te same zaburzenia powodują trudności uczniów w nauce. Jedynie zaburzenia percepcji wzrokowej, które mają duży wpływ na trudności szkolne, nie mają wpływu na opóźnienie rozwoju mowy.
Wszystkie pozostałe zaburzenia mogą stanowić przyczynę zarówno niepowodzeń szkolnych, jak i opóźnienia rozwoju mowy.
Najczęściej bezpośrednią przyczyną trudności w opanowaniu czytania i pisania u dzieci dyslektycznych jest obniżona sprawność procesów percepcyjno-motorycznych, przede wszystkim analizatora wzrokowego, słuchowego i kinestetyczno-ruchowego. Często do zaburzeń stanowiących bezpośrednią przyczynę trudności w nauce dołączają się zaburzenia lateralizacji, emocjonalne i mowy.
W okresie przygotowującym dzieci do nauki przeprowadza się z nimi analizę i syntezę dźwiękową słów, bez wprowadzania znaku graficznego. Czynności te mają na celu opanowanie prawidłowej artykulacji poszczególnych fonemów.Niekiedy opanowanie prawidłowej artykulacji jest jednak niemożliwe, ze względu na zaburzenia motoryki artykulacyjnej. Zaburzenia te mogą prowadzić do powstawania różnych zaburzeń mowy. Dziecko popełnia wtedy notorycznie błędy w wymowie mimo dobrej sprawności słuchu i prawidłowej budowy aparatu artykulacyjnego. Dzieje się tak zwykle dlatego, że nie jest ono zdolne do wypowiedzenia określonego dźwięku, z powodu gorszej sprawności mięśni artykulacyjnych. Stanowi to dla dziecka ogromny problem i najczęściej jest przyczyną niepowodzeń szkolnych, ponieważ od opanowania artykulacji zależy poprawność czytania. Wykształcenie umiejętności analizy i syntezy zapobiega trudnościom w czytaniu i pisaniu, a gdy już one się pojawią pozwala skutecznie te trudności przezwyciężać.
Często przejawem zaburzeń analizy i syntezy słuchowej, są utrzymujące się przez długi czas zniekształcenia mowy, nieprawidłowości w budowie zdań, których skutki są widoczne w nauce czytania i pisania. Powszechnie wiadome jest, że dzieci wadliwie mówiące źle piszą i nieprawidłowo czytają. Dlatego konieczna jest likwidacja wszelkich zaburzeń mowy przed rozpoczęciem nauki szkolnej, aby dziecko nie pisało tak, jak mówi.
Sygnałem informującym o tym, że dziecko może mieć trudności z pisaniem i czytaniem jest występowanie opóźnionego rozwoju mowy we wczesnym dzieciństwie. Opóźnienie to mogło dotyczyć zarówno czasu pojawienia się pierwszych słów, zdań, jak i powolnego tempa ich przyrostu.Ze względu na zależność istniejącą między okresem pojawienia się pierwszych słów i zdań w mowie dziecka a sposobem wymawiania poszczególnych dźwięków mowy wyodrębnia się trzy grupy dzieci, które wykazują nieprawidłowy rozwój mowy:
- dzieci, które zaczęły mówić z opóźnieniem, ale ich wymowa była od razu prawidłowa,
- dzieci, które zaczęły mówić we właściwym czasie, ale zbyt długo mówiły nieprawidłowo,
- dzieci, które zaczęły mówić z opóźnieniem i długo wymawiały różne dźwięki z opóźnieniem.
Istniejące u dziecka zaburzenia mowy wywierają ujemny wpływ na jego rozwój, m.in. niekorzystnie wpływają na jego psychikę, gdyż dziecko wstydzi się swojej wady, może zacinać się przed trudnymi dla niego wyrazami, odczuwa lęk przed odpowiedzią. Dziecko nieprawidłowo mówiące najczęściej woli milczeć i udawać, że jest nieprzygotowane do zajęć, niż demonstrować swoją wadę wymowy. Przez takie zachowanie zdobywa słabe stopnie i pogłębiają się jego niepowodzenia w szkole.
Dzieci z wadami artykulacji popełniają błędy nie tylko w czytaniu lecz i w piśmie, mają one trudności w korzystaniu w klasach starszych z lektur. W miarę upływu lat u dzieci takich powstaje coraz większa różnica w zasobie pojęciowym między uczniami z wadami wymowy, a ich rówieśnikami.
Można wyodrębnić dwie grupy czynników decydujących o powodzeniu w szkole dzieci z wadą wymowy:
- wewnętrzne – które związane są z rozwojem fizycznym i psychicznym dziecka, z jego indywidualnymi właściwościami,
- zewnętrzne – na które składają się warunki życia dziecka, oddziaływanie otoczenia, opieka i wychowanie jakimi otacza dziecko dom i szkoła, czyli poziom dojrzałości szkolnej.
Czynniki zewnętrzne można kształtować od najmłodszych lat życia dziecka, co wspomaga jego rozwój. Zaburzenia artykulacyjne mogą powstać m.in. z winy środowiska w którym wychowuje się dziecko. Sytuacja taka następuje zwykle, gdy dziecko ma nieprawidłowe wzorce do mówienia, czyli rodzice mówią nieprawidłowo, zbyt długo mówią do dziecka tzw. językiem dziecinnym, spieszczając mowę. Nadmiernie troskliwe wychowanie może też prowadzić do przedłużania się występowania mowy dziecinnej, co prowadzi do utrwalenia się zaburzeń artykulacyjnych. Natomiast zbyt surowe i niekonsekwentne wychowanie może prowadzić do lęku, buntu i zmienności nastrojów, którym może towarzyszyć przyspieszone tempo mowy, przechodzące łatwo w jąkanie.
Dlatego też rodzice powinni świadomie wychowywać swoje dzieci, wspomagając ich rozwój i odpowiednio motywować do pracy. Powinni to robić mimo deficytów rozwojowych i wad wymowy występujących u ich dzieci. Te deficyty mogą bowiem utrudniać powodzenie w szkole oraz przysparzać trudności w nauce.