Bezdźwięczność (wymowa bezdźwięczna) stanowi rodzaj dyslali polegający na braku realizacji spółgłosek dźwięcznych i zastępowaniu ich odpowiednikami bezdźwięcznymi lub realizowaniu głosek dźwięcznych jako głoski półdźwięczne. Wymowa bezdźwięczna dotyczy 13 głosek polskich, występujących w opozycji dźwięczne:bezdźwięczne p-b, bi-pi, d-t, z-s, ż-sz, ź-ś, dz-c, dż-cz, ź-ć, w-f, wi-fi, g-h, gi-ki.
Zastępowanie spółgłosek dźwięcznych bezdźwięcznymi pojawia się jako wada samodzielna lub w połączeniu z innymi zaburzeniami artykulacji; znajduje odzwierciedlenie w pisowni i czytaniu, wymowie bezdźwięcznej, towarzyszy temu zwykle obniżenie tonusu mięśni warg i policzków, które są wiotkie oraz cichy, monotonny i bezbarwny głos.
Wyróżnia się wymowę bezdźwięczną całkowitą – gdzie zaburzeniom ulegają wszystkie głoski dźwięczne, oraz wymowę bezdźwięczną częściową- gdzie zaburzeniom ulega tylko część głosek dźwięcznych.
Przyczynami ubezdźwięcznienia mogą być:
- zaburzenia słuchu mownego (fonetyczno-fonematycznego),
- upośledzenie słuchu, niedodłuch lub głuchota,
- brak koordynacji między pracą wiązadeł głosowych, a pracą narządów jamy ustnej,
- inercja wiązadeł głosowych, a także zakłócenia w koordynacji mięśni fonacyjnych i oddechowych,
- uszkodzenie CUN, które utrudniają napięcie wiązadeł głosowych warunkujące ich drganie.
Terapię logopedyczną zaczynamy od ćwiczeń aparatu artykulacyjnego przede wszystkim od ćwiczeń zwiększających napięcie mięśniowe policzków, warg, języka poprzez np. cmokanie, parskanie, gra na grzebieniu i harmonijce ustnej, mruczenie melodii, masaż warg i języka, nadymanie policzków i wstrzymywanie powietrza zakończone silnym parsknięciem.
Następnie prowadzimy ćwiczenia słuchu fonematycznego, prowadzące do umiejętności słuchowego rozróżniania głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych. Ponadto należy doprowadzić do uzmysłowienie sobie przez dziecko różnic pomiędzy tymi głoskami na podstawie nauczenia czucia wibracji u logopedy, albo u dziecka, jeżeli któraś z par opozycyjnych jest przez nie realizowana. Wrażenie to można uzyskać w wyniku przyłożenia dłoni do krtani lub położenia jej na czubku głowy. Innym sposobem na zrozumienie przez dziecko tej różnicy jest porównywanie siły strumienia powietrza na zewnętrznej powierzchni dłoni przy artykulacji głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych (przy głoskach dźwięcznych przebiega w następującej kolejności:
tłumaczenie zjawiska dźwięczności na samogłoskach wymawianych przez logopedę,
następnie dziecko porównuje swoją wymowę samogłosek z wymową logopedy,
obserwuje u siebie i logopedy różnice w trakcie wymawiania następujących głosek parami m-p, n-t, n-s, n-c,
dopiero wtedy można dziecku uświadomić różnicę między głoskami dźwięcznymi i bezdźwięcznymi, rozpoczynając zawsze od głosek f-w
Po wyjaśnieniu dziecku tej różnicy bardzo często wystarczy poprawić je, aby spróbowało uruchomić wiązadła głosowe w trakcie wymawiania głosek bezdźwięcznych.
Metody wywoływania głosek:
- obniżyć głowę dziecka, przyciągnąć brodę do klatki piersiowej i w takiej pozycji polecać artykułowanie bezdźwięcznych odpowiedników w sylabach w opozycji między samogłoskami (dźwięczność samogłoski może udzielić się spółgłosce) awa, owo, uwu itp.
- powtarzanie kompleksów dźwiękonaśladowczych np. zabawa w samolot, samochód, naśladowanie głosów zwierząt,
- wywoływanie dźwięczności głosek zwartych b i d- łączyć realizację nosowego m i n z głoskami zwartymi w sylabach np. mmmba, nnnda itp.,
- w trakcie wymawiania głoski zaciska się nozdrza, co pozwala uzyskać głoskę „b” w trakcie artykulacji n-d.
- głoskę w można uzyskać poprzez przyciskanie palcem dolnej wargi dziecka doprowadzając do jej kontaktu z krawędzią zębów,
- wywołanie g – w trakcie powtarzania sylaby „da” przyciskać palcem lub szpatułką przód języka w efekcie powinno powstać „ga”.
Jeżeli dziecko opanuje prawidłową artykulację jednej bądź dwóch głosek dźwięcznych w korekcji innych głosek można zastosować zasadę wykorzystywania w korekcji metody fonetycznej analogii i zasadę wykorzystywania w korekcji metody fonetycznej asymilacji.
zasada wykorzystywania w korekcji metody fonetycznej analogii polega na wykorzystywaniu prawidłowo artykułowanych głosek. Opiera się na powtarzaniu par głosek, w toku którego dźwięczność może przenieść się na realizację pozostałych fonemów korelacji, np.gdy chcemy uzyskać ż a dziecko wymawia już z i w, prosimy je o wymawianie: f-w-s-z-ś, co z reguły powoduje, że po głosce sz automatycznie pojawia się głoska ż.
zasada wykorzystywania w korekcji metody fonetycznej asymilacji polega na wykorzystywaniu prawidłowej artykulacji tylko niektórych spółgłosek dźwięcznych. Polega na powtarzaniu sylab i wyrazów, w których wykorzystuje się zjawiska asymilacji wstecznej i postępowej np. wsteczna sylaba wa może być wykorzystana do ćwiczenia dźwięcznego dz.
Bibliografia:
- E.M.Skorek „Z logopedią na ty. Podręczny słownik logopedyczny. Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006.
- E.M.Minczakiewicz „Mowa-rozwój-zaburzenia-terapia” Wyd.Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 1997.
- Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki pod red. T. Gałowskiego i G. Jastrzęborskiej, wyd.Uniwersytetu Opolskiego , Opole 2001.
- J. Styczek „Badanie i kształtowanie słuchu fonematycznego” Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1982.