Współpraca z rodzicami w szkolnej terapii logopedycznej

O tym, jak istotna w terapii logopedycznej jest współpraca z rodzicami, logopeda przekonuje się po rozpoczęciu zajęć z dziećmi. Rola rodziców w usprawnianiu mowy dziecka jest zagadnieniem rzadko poruszanym podczas zajęć akademickich. Studenci poznają teorię logopedii, uczą się metod usprawniania mowy, sposobów pracy z dzieckiem, lecz nie współpracy z rodzicami. Pracujemy w szkole, gdzie kontakt logopedy z rodzicami nie jest tak częsty jak np. w poradni psychologiczno-pedagogicznej czy w placówce służby zdrowia. Tam rodzice przyprowadzają dziecko na zajęcia i w zależności od potrzeb i decyzji logopedy mogą być na nich obecni. Logopeda ma możliwość wyjaśnienia rodzicom celu ćwiczeń i zaprezentowania sposobu ich wykonywania. Jest to sytuacja optymalna. Specyfiką szkolnej terapii jest udział dziecka tylko wtedy, gdy przebywa ono w szkole, na przykład w świetlicy, przed lekcjami lub po nich. Rodzice są obecni na zajęciach bardzo rzadko. Rolą logopedy w kontakcie z rodzicami jest pokazanie im, jak wspierać dziecko w usprawnieniu jego mowy, komunikacji, jak pomagać w usuwaniu wady wymowy i doskonaleniu wyrazistości mówienia.

Postawy rodziców
W kontaktach z logopedą rodzice przyjmują różne postawy i mają odmienne oczekiwania. Może to być albo chęć współpracy, albo obojętność wobec rozwoju mowy dziecka, jego i logopedy wysiłków, a nawet agresja ujawniana w postaci niechęci do logopedy, zajęć logopedycznych, przejawiająca się również w unikaniu logopedy, agresji słownej czy skargach do dyrektora szkoły. Często zdarza się, że rodzice dzieci uczestniczących w terapii logopedycznej nie współpracują z terapeutą. Przyczyną może być brak tej umiejętności, dostatecznej wiedzy, chęci do współpracy lub przekonanie, że tę sprawę powinien załatwić specjalista bez ich udziału. Logopeda zawsze pamięta, by motywować dziecko do częstych ćwiczeń i pracy nad usprawnianiem aparatu artykulacyjnego oraz utrwalaniem prawidłowej wymowy na zajęciach. Ważne, by nie zapominał o włączaniu w terapię rodziców, którzy powinni wspierać dziecko, przypominać mu o ćwiczeniach i wspólnie je z nim wykonywać. Kiedy rodzice wypełniają zalecenia specjalisty, terapia przynosi lepsze rezultaty i może być wcześniej zakończona. Tylko wtedy logopeda może wziąć odpowiedzialność za rezultaty swoich działań, ponieważ jednym z warunków sukcesu w terapii logopedycznej jest aktywny udział rodziców i ich praca z dzieckiem w domu. Maria Ziemska1 wyróżnia dwa typy postaw rodzicielskich.Postawy właściwe nie wykluczają się, lecz współwystępują ze sobą:

• dawanie dziecku swobody;
• uznanie jego praw;
• akceptacja dziecka;
• współdziałanie z nim.

Postawy niewłaściwe według autorki to:

• nadmierne ochranianie dziecka (postawa nadopiekuńcza);
• stawianie dziecku zbyt wysokich wymagań (postawa nadmiernie wymagająca);
• jego odrzucenie (postawa odtrącająca);
• unikanie z nim kontaktu lub stwarzanie pozorów kontaktu (postawa unikająca).

Logopeda nie zmieni postaw rodzicielskich, ważne jednak, by miał wiedzę dotyczącą tego, jaką postawę prezentują rodzice danego dziecka. Od tego zależy zakres i forma kontaktów oraz sposób komunikowania się logopedy z rodzicami. W przypadku rodziców o niewłaściwych postawach rodzicielskich sposób kontaktowania się z nimi zależy od tego, jaką postawę przyjmą. Na przykład rodziców unikających należy motywować do akceptacji dziecka i systematycznej pracy z nim, a rodzicom nadmiernie wymagającym powinno się proponować ograniczenie wymagań wobec dziecka. Gdy rodzice przyjmą postawę odtrącającą, wówczas współpraca z nimi nie jest możliwa. Jednak nie należy zbyt pochopnie przypisywać rodzicom tej postawy, ponieważ może to być dla nich krzywdzące. Ponadto warto podkreślić, że oboje rodzice nie muszą mieć takich samych postaw. Sposób pracy dostosowuje się zatem do indywidualnych możliwości matki i ojca.
Etapy i formy współpracy z rodzicami
W zależności od możliwości rodziców i potrzeb dziecka formy współpracy mogą być różnorodne. Pierwszym etapem jest nawiązanie kontaktu z rodzicami. Jednak logopeda pracujący w szkole może mieć z tym trudności. Warto zatem dążyć do włączenia rodziców w proces terapii. Może się to odbywać w czasie zebrań dla rodziców w poszczególnych klasach lub podczas indywidualnych spotkań. Na zebraniach rodziców logopeda:

• przedstawia się i informuje o swojej pracy w szkole;
• mówi o zasadach zapisywania i uczestniczenia uczniów w zajęciach logopedycznych, a także o istotnej roli rodziców w terapii;
• wspomina o możliwościach kontaktowania się z nim i zachęca do tych kontaktów, na przykład do uczestnictwa w zajęciach otwartych prowadzonych z ich dzieckiem;
• szczególnie podkreśla znaczenie systematycznego, częstego wykonywania ćwiczeń w domu;
• wyjaśnia, że pomoc rodziców jest konieczna, dziecko bowiem nie jest na tyle dojrzałe, aby wyeliminować zaburzenia mowy bez ich pomocy.

Poza spotkaniem z grupą rodziców konieczne są spotkania indywidualne. W naszych placówkach odbywają się one tuż po diagnozie przesiewowej lub po jednych, dwóch zajęciach przeprowadzonych z dzieckiem. Celem pierwszego indywidualnego spotkania jest:

• omówienie stanu mowy dziecka;
• przeprowadzenie wywiadu na temat rozwoju psychoruchowego dziecka, rozwoju jego mowy i dotychczasowych usprawnień – przede wszystkim logopedycznych;
• zapoznanie z przewidywanymi etapami terapii, ćwiczeniami i sposobem pracy logopedy z dzieckiem;
• ustalenie formy kontaktów.

W zależności od możliwości rodziców i potrzeb dziecka mogą to być:

• osobiste spotkania w szkole (w dogodnym dla logopedy i rodziców czasie i miejscu);
• uczestnictwo rodziców razem z dzieckiem w zajęciach otwartych;
• korespondencja w zeszycie do zajęć logopedycznych lub w dzienniczku;
• rozmowy telefoniczne.

Włączanie rodziców w proces wspomagania terapii dziecka trwa przez cały okres jej przebiegu. W czasie indywidualnych spotkań z rodzicami w ciągu roku szkolnego informuje się ich o przebiegu terapii. Należy omawiać m.in.:

• funkcjonowanie dziecka na zajęciach;
• jego postępy i trudności;
• wątpliwości rodziców;
• sukcesy dziecka i cenny wkład rodziców.

Ważne jest mówienie o nawet najmniejszych osiągnięciach dziecka. Motywuje to rodziców do pracy i sprawia im radość, ponieważ widzą sens wykonywania ćwiczeń zalecanych przez logopedę. Zalecenia logopedy muszą być przekazywane prostym językiem. Powinny być zrozumiałe i możliwe do wykonania. Nie mogą przerażać rodziców. Czasami wymagania logopedów są zbyt duże. Nie należy wręczać rodzicom długiej listy ćwiczeń (napisanych bądź skserowanych) przeznaczonych do wykonania w domu. Dlaczego? Rodzice nie będą ich wykonywać. Jeśli logopeda prosi o wykonanie w domu jakiegoś ćwiczenia, musi mieć całkowitą pewność, że rodzice:

• rozumieją, na czym polega ćwiczenie;
• wiedzą, dlaczego należy je wykonać;
• umieją je zrobić.

Tę pewność można zyskać tylko w kontaktach osobistych w trakcie zajęć logopedycznych. Należy zatem:

• wyjaśnić cel i sens danego ćwiczenia;
• zaprezentować sposób jego wykonania;
• poprosić o jego wykonanie.

Trzeba być szczególnie delikatnym, ponieważ nie każda mama czy tata są chętni do prezentowania swoich umiejętności w gabinecie – boją się oceny logopedy, nie są przygotowani, by pracować z dziećmi, nie czują się bezpiecznie. Rolą logopedy jest wytłumaczenie rodzicom, jak wykonać dane ćwiczenie, zaprezentować je i zachęcić do jego wykonania. Jednocześnie należy podkreślić, jak ważne dla przebiegu terapii jest prawidłowe ćwiczenie z dzieckiem, ponieważ niepoprawne i niedbałe działania prowadzą do utrwalenia wady wymowy. Jeśli rodzice z jakichś powodów nie radzą sobie z wykonaniem ćwiczenia, nie należy ich krytykować, tylko jeszcze raz pokazać, jak zrobić to prawidłowo. Warto za każdym razem okazać radość z podjętej przez rodziców próby wykonania danego ćwiczenia w gabinecie logopedycznym. Chwalenie rodziców jest bardzo korzystne dla współpracy. Zauważanie ich zaangażowania w przygotowanie dziecka do zajęć i podkreślanie osiągnięć dziecka sprawia rodzicom przyjemność i motywuje ich do ćwiczeń. Rodzice widzą wówczas, że logopedzie zależy na postępach dziecka, a oni są traktowani poważnie. Logopeda nie może zmusić rodziców ani do kontaktów z nim, ani do konsultacji z innymi specjalistami, ćwiczeń w domu czy wspierania dziecka. Można tylko prosić o pracę z dzieckiem i wykonywanie zaleceń. Powinno się zatem wskazywać korzyści wynikające ze współpracy. Będą to na przykład:

• poprawa artykulacji;
• większa wyrazistość i zrozumiałość mowy;
• poprawa techniki czytania i pisania;
• lepsze funkcjonowanie w grupie rówieśniczej;
• a w dalszej przyszłości sukces zawodowy.

Lepiej uświadomić rodzicom, że ćwicząc przez tydzień kląskanie i dotykanie językiem do podniebienia, kształtuje się umiejętność pionizacji języka, która konieczna jest do nauki artykulacji głosek r oraz sz, cz, dż, ż, niż zalecać długą listę ćwiczeń, ryzykując, że dziecko nie będzie ćwiczyło wcale – co zdarza się bardzo często.
Skierowanie do innych specjalistów
Terapia logopedyczna wymaga czasami skierowania dziecka do innych specjalistów. W głosie, w mowie, sposobie artykulacji wyraża się stan psychofizyczny dziecka. Widząc, co się dzieje z mową, logopeda ma obraz funkcjonowania całego organizmu. Można zalecać rodzicom konsultacje z terapeutą SI, neurologiem, rehabilitantem, ortopedą, laryngologiem, audiologiem, foniatrą, ortodontą, stomatologiem, okulistą czy psychologiem. Czasami terapia logopedyczna jest prowadzona równolegle z terapią SI, terapią psychologiczną lub leczeniem. Warto prosić rodziców o wyniki konsultacji oraz informacje o przebiegu i skutkach terapii prowadzonych przez innych specjalistów. Niektóre z tych informacji mogą być bardzo istotne dla planowania zajęć logopedycznych, np. termin założenia aparatu ortodontycznego, operacji laryngologicznej, podcięcia wędzidełka podjęzykowego, a w przypadku rozszczepu – uszczelnienia wyrostka zębodołowego. Można wtedy wyznaczać adekwatne cele terapii logopedycznej, wybrać najlepszy dla dziecka sposób pracy z logopedą w szkole oraz proponować ciekawe ćwiczenia do domu.
Warunki udanej rozmowy z rodzicami
Kolejnym istotnym zadaniem logopedy jest stworzenie właściwych warunków do rozmowy z rodzicami, m.in. miejsca i czasu rozmowy. Nie powinna ona przebiegać w hałasie i pośpiechu lub na przerwie. Nie wszystkie rozmowy mogą odbywać się przy dziecku. Obecność dziecka jest potrzebna, gdy logopeda prezentuje ćwiczenia, wyjaśnia ich cel i sposób wykonania. Dziecko nie może być obecne, gdy logopeda rozmawia z rodzicami o jego funkcjonowaniu, emocjach i cechach charakteru. Podczas takiej rozmowy rodzice często mówią o trudnościach wychowawczych, sytuacji rodzinnej, o tym, jak postrzegają swoje dziecko, etykietują je (np. jako leniwe, złośliwe, wrażliwe, nieśmiałe, niegrzeczne, nic mu się nie chce). Słowa wypowiedziane przez dorosłych głęboko zapadają dziecku w pamięć. Dziecko zachowuje się zgodnie z przypisaną mu rolą, co nie jest korzystne dla jego rozwoju społeczno-emocjonalnego. Kiedy rodzice w ten sposób zaczynają mówić przy dziecku o nim, należy delikatnie kierować rozmowę na temat neutralny czy wręcz przerwać wywód mamy lub taty. Na rozmowę o dziecku należy przeznaczyć osobne spotkanie. Można wówczas wysłuchać rodziców, jednak nie powinno się komentować, oceniać, udzielać rad. Zadaniem logopedy nie jest zmiana postawy rodziców. Logopeda nie prowadzi poradnictwa rodzinnego ani terapii rodzinnej. Nie rozwiąże wszystkich problemów rodziców. Dla dobra terapii logopedycznej bardzo ważne jest życzliwe traktowanie rodziców, okazywanie im zrozumienia, akceptacji ich uczuć, bez osądzania ich postaw.

Zakończenie
Warto, by logopedzi poszerzali swoją wiedzę i umiejętności w zakresie komunikacji, współpracy z rodzicami i wychowania, uczestnicząc w szkoleniach, warsztatach, seminariach i grupach wsparcia. Dla każdego specjalisty pracującego z ludźmi ważne jest kształtowanie swojej osobowości, rozwijanie umiejętności społecznych, odkrywanie własnych talentów i mocnych stron. Praca logopedy nad własnym rozwojem sprzyja podejmowaniu zadań w sposób pełny, świadomy, w poczuciu własnej wartości i kompetencji.

Bibliografia:

• Kielin J., Jak pracować z rodzicami dziecka niepełnosprawnego , GWP, Gdańsk 2011.
• Ziemska M., Postawy rodzicielskie, Wiedza Powszechna, Warszawa 2009.
• M. Ziemska, Postawy rodzicielskie , Wiedza Powszechna, Warszawa 2009.
• tekst: Urszula Folczak, Małgorzata Mikołajczyk