Onomatopeje to figury retoryczne, które polegają na użyciu wyrazów lub fraz, imitujących w wymowie dźwięki wydawane przez zwierzęta, pojazdy czy przedmioty, czyli naśladowanie przy pomocy dźwięków mowy pozajęzykowych zjawisk akustycznych. Przy pomocy wyrażeń dźwiękonaśladowczych w sposób naturalny można wyrazić otaczające człowieka zjawiska dźwiękowe.
To właśnie onomatopeje są pierwszymi słowami wypowiadanymi przez dziecko, gdyż poprzez ich neutralność może ono w prosty sposób komunikować się z otoczeniem. W języku polskim istnieje wiele przykładów wyrażeń dźwiękonaśladowczych, które wykorzystywane są w terapii logopedycznej. Doskonale wpływają one na cały aparat artykulacyjny, ćwiczą: oddychanie, fonację, prozodię, słuch fonematyczny, artykulację a także sprawność narządów mowy.
W terapii logopedycznej onomatopeje wykorzystywane są u dzieci, u których występuje opóźniony rozwój mowy (ORM),u dzieci upośledzonych, z zaburzeniami mowy, u dzieci z wadami słuchu, ale także w doskonały sposób usprawniają aparat artykulacyjny dzieci zdrowych. Wykorzystywane są one również przez dorosłych podczas różnych sytuacji komunikowania się.
Wyrażenia dźwiękonaśladowcze mogą służyć do:
- nawiązania kontaktu z dzieckiem,
- praktycznego zapoznawania się z cechami dźwięków mowy,
- spostrzegania akcentu, rytmu i melodii mowy,
- wytworzenia wrażliwości na cechy prozodyczne mowy,
- wyćwiczenia uwagi słuchowej,
- rozwijania pamięci słuchowej,
- wywoływania pierwszych słów u dziecka,
- rozwijania różnych funkcji mowy.
Małe dziecko nabywając mowę, wsłuchuje się w odgłosy otaczającego go świata. Zapoznaje się z odgłosami zwierząt, rzeczy, pojazdów, odgłosów ludzi i próbuje je naśladować, wskutek czego powstają wyrażenia dźwiękonaśladowcze. W mowie dziecka pojawiają się one pod koniec pierwszego i początku drugiego roku życia. Stanowią one bardzo ważny etap w procesie nabywania przez dziecko mowy, ponieważ, poprzez onomatopeje wchodzi ono w okres wyrazu, łatwiej jest mu nawiązać kontakt werbalny z otoczeniem, gdyż zastępuje trudne do wypowiedzenia wyrazy wyrażeniami dźwiękonaśladowczymi. Ponadto onomatopeje są podstawą do tworzenia nowych wyrazów; wzmacniają emocjonalność wypowiedzi, a także ćwiczą cały aparat artykulacyjny oraz rozwijają funkcje mowy dziecka:
- wydłużają fazę wydechową,
- ustawiają głos do poprawnej intonacji, melodii i rytmu,
- pełnią funkcję syntaktyczną – uczą różnicowania różnych wyrazów,
- pełnią funkcję ekspresywną – uczą wyrażać w poprawny sposób treści emocjonalne,
- poprawiają ustawienie głosu i skierowanie rezonansu głosowego na maskę,
- kształcą słuch fonematyczny oraz artykulację,
- uczą umiejętności słuchania oraz skupienia uwagi.
Podczas zabaw z dzieckiem opartych na wyrażeniach dźwiękonaśladowczych, warto dobierać onomatopeje, które będą kształtować umiejętność różnicowania głosek opozycyjnych, np. głoski dźwięczne i bezdźwięczne: puk, puk, buch, buch, ssss, bzz, głoski twarde i zmiękczone: pyk, pyk, pik, pik, pif-paf, bim-bam, głoski syczące i szumiące: cyk, cyk, czcz, głoski ustne i nosowe: muu, meee, puk, głoski przedniojęzykowe i tylnojęzykowe: tutu, kuku, kap, kap, tap, tap itp.
Wyrażenia dźwiękonaśladowcze w doskonały sposób usprawniają aparat mowy, wzmacniają mięśnie, poprawiają koordynację oraz precyzję ruchów narządów, służących do mówienia. Na przykład w usprawnianiu języka pomocne są onomatopeje, które ćwiczą grzbiet języka, a zarazem powodują jednocześnie cofnięcie się języka w tył jamy ustnej, np. klap, klap, plum, plum, kle, kle itp. Podczas ćwiczenia warg można wykorzystać wyrażenia dźwiękonaśladowcze, przy wypowiedzeniu których wargi zamykają się i otwierają lub kąciki ust cofają się i rozsuwają, np. ap, pa, kap, klap, mee, bee oraz onomatopeje, przy których tworzy się tzw. ryjek, np. hau, buch, kuku itd. Do usprawnienia koordynacji ruchowej warg i dolnej szczęki, pomocne będą onomatopeje: wio, kwa, kwi, uff itd. Zaś dla poprawy ruchomości podniebienia miękkiego odpowiednie będą wyrażenie dźwiękonaśladowcze tj. haha, hihi, hop, uch, buch itp. W przypadku wzmacniania siły i natężenia głosu należy zastosować onomatopeje typu: a psik, pif paf, bach, bęc itd.
Stosowanie powyższych wyrażeń dźwiękonaśladowczych, podczas zabaw czy ćwiczeń powinno wspomóc umiejętność nabywania mowy przez dziecko oraz przeciwdziałać jej nieprawidłowością.
Bibliografia:
- Karczmarczuk B., Wymowa polska z ćwiczeniami, Wydawnictwo Polonia, Lublin 1987.
- J. Falana-Kozłowska, Przez zabawę do mówienia, czytania i pisania, czyli wstępna stymulacja logopedyczna. Zeszyt pierwszy – zwierzęta domowe, Wyd. Apex, Radomsko 2004.
- J. Falana-Kozłowska, Przez zabawę do mówienia, czytania i pisania, czyli wstępna stymulacja logopedyczna. Zeszyt drugi – zwierzęta dzikie, Wyd. Apex, Radomsko 2004.
- J. Falana-Kozłowska, Przez zabawę do mówienia, czytania i pisania, czyli wstępna stymulacja logopedyczna. Zeszyt trzeci – instrumenty muzyczne, Wyd. Apex, Radomsko 2004.
- Kurkowski Z.M., Kształtowanie się zdolności słuchowych a rozwój mowy, [w:] Zaburzenia mowy, S. Grabias (red.), UMCS, Lublin 2001.
- Słownik Języka Polskiego PWN, pod red. L. Drabik, E. Sobol, Warszawa 2007.