Odpowiednie zorganizowanie zajęć, zastosowanie właściwych ćwiczeń, metod, technik pracy, dostosowanych do możliwości dziecka z zaburzeniami funkcji percepcyjno – motorycznych, daje mu szansę osiągnięcia sukcesów nie tylko w zakresie wiedzy dydaktycznej, ale również w sferze emocjonalnej oraz sprzyja nabywaniu pewności siebie.
Ćwiczenia mają na celu korygowanie zaburzeń rozwojowych związanych z trudnościami w mówieniu oraz pisaniu i czytaniu.
Zajęcia dzieci w wieku przedszkolnym można pogrupować w cztery rodzaje działań:
- ćwiczenia usprawniające narządy artykulacyjne,
- ćwiczenia usprawniające narządy wzroku i słuchu
- ćwiczenia usprawniające rozwój ruchowy,
- ćwiczenia usprawniające rozwój sfery emocjonalnej.
W tym artykule zostaną opisane punkty 1 i 2.
1. Ćwiczenia usprawniające funkcję narządów artykulacyjnych
Rozwój mowy postępuje równolegle z rozwojem motoryki narządów artykulacyjnych. Mówienie jest sprawnością i trzeba się jej uczyć, tak jak wszelkich innych sprawności. Jest to możliwe dzięki sukcesywnemu dojrzewaniu różnych organów mowy. Po urodzeniu żaden z tych organów nie jest jeszcze gotowy do swych czynności. Mowa wytwarza się dzięki skoordynowanej aktywności muskulatury języka, warg, gardła, podniebienia, krtani i płuc. Do rozwoju i koordynacji poszczególnych części wchodzących w skład skomplikowanego narządu mowy potrzebny jest pewien okres i aktywne ćwiczenia.
Warunkiem prawidłowego wymawiania wszystkich głosek jest m. in. sprawne działanie narządów mowy. Realizacja poszczególnych głosek wymaga różnego układu artykulacyjnego i różnej pracy mięśni. Toteż narządy mowy trzeba tak ćwiczyć, by wypracować zręczne i celowe ruchy języka, warg, podniebienia. Dziecko musi mieć wyczucie danego ruchu i położenia poszczególnych narządów mowy (kinestezja).
Od najmłodszych lat dziecko ćwiczy narządy artykulacyjne poprzez czynności ssania, połykania, żucia (ruchy szczęk, języka i warg). W ten sposób język przygotowuje się do wymowy głosek środkowojęzykowych, wargi – do dwuwargowych. Funkcje kinetyczne w zakresie jamy ustnej i języka, potrzebne do wymowy głosek najniższego stopnia, czyli najłatwiejszych, kształtują się w 2-3 roku życia. Ruchy tylnej części języka i podniebienia miękkiego, niezbędne do wymówienia k, g, ch i ruchy końca języka ku zębom przy wymowie s, z, c, dz kształtują się po opanowaniu ruchów poprzednich i na ich podstawie już bez trudu w wieku 3-4 lat. Najtrudniejsze głoski wymagają dodatkowych ruchów precyzyjnych, np. uniesienia języka za dziąsła przy sz, ż, cz, dż, wytworzenia szczeliny przy wymowie głosek przedniojęzykowych-zębowych albo szybkich ruchów wibracyjnych niezbędnych do wytworzenia r. Te powstają oczywiście najpóźniej: r w wieku 4-5 lat, przedniojęzykowo-dziąsłowe w wieku 5-6 lat, a niekiedy sprawiają trudności jeszcze w szkole.
W najwcześniejszych okresach życia sama natura zapewnia rozwój sprawności aparatu mowy poprzez takie czynności, jak ssanie, żucie itp. W późniejszych okresach, trening ten jest kontynuowany głównie przez samą czynność mówienia. Gdy jednak ta czynność jest zaniżona, niedbała, gdy dziecku wystarczy, że jako tako porozumiewa się z najbliższym otoczeniem, trzeba naturę zastąpić mądrą gimnastyką, która podniesie poziom i poszerzy zakres sprawnościowy aparatu mowy, nie pozwalając dziecku poprzestać na planie minimum. Dlatego wielki nacisk kładzie się w praktyce logopedycznej – na ćwiczenia artykulacyjne.
Ćwiczenia języka:
- Wysuwanie języka – język wąski i szeroki. Kierowanie języka w kąciki ust: w prawo i w lewo – przy szeroko otwartych ustach.
- Unoszenie języka na górną wargę – język wąski i szeroki (usta szeroko otwarte). Ćwiczenia wykonujemy bez pomocy dolnej wargi.
- Unoszenie języka za górne zęby i cofanie go do podniebienia miękkiego.
- Dotykanie językiem zębów trzonowych górnych i dolnych. Dotykanie językiem poszczególnych zębów – po kolei. .
- Język w przedsionku jamy ustnej, oblizywanie zębów (ruch okrężny). Oblizywanie warg ruchem okrężnym – usta szeroko otwarte.
- Mlaskanie czubkiem języka. Mlaskanie środkiem języka. Przyssanie języka do podniebienia przy szeroko otwartych ustach.
J. Tronczyńska zaleca, aby prowadzić ćwiczenia języka tak długo, dopóki ćwiczący nie będzie umiał położyć języka ściśle tam, gdzie chce, z dostateczną szybkością i dokładnością.
Ćwiczenia warg:
- Szerokie otwieranie ust i zamykanie. Wysuwanie warg do przodu jak przy samogłosce u, rozchylanie warg jak przy samogłosce e. Ruchy wysuwania i rozchylania należy wykonywać naprzemiennie.
- Złączyć wargi płasko. Rozciąganie warg poprzez cofnięcie kącików ust jak przy samogłosce i.
- Układanie dolnej wargi na górną i górnej na dolną. Wysunąć wargi do przodu, ściągnąć je i przesuwać w kąciki ust: w prawo, w lewo, a następnie wykonywać ruch okrężny.
- Dolną wargą zasłonić dolne zęby; górną – górne zęby.
Ćwiczenia żuchwy:
- Opuszczanie i unoszenie żuchwy ku górze.
- Wykonywanie ruchów poziomych, raz z wargami rozchylonymi, raz z zamkniętymi.
- Ruchy do przodu i do tyłu.
Ćwiczenia podniebienia miękkiego:
- Ziewanie.
- Kaszlanie z językiem wysuniętym na zewnątrz jamy ustnej
- Chrapanie na wdechu i wydechu;
- Wymawianie sylab: ak, ka, ku, aka, oko, uku;
- Oddychanie: wdech przez nos, wydech przez usta.
Wszystkie ćwiczenia wykonujemy w wolnym tempie, ale rytmicznie, z twarzą zwróconą w kierunku dziecka; każdy układ powtarzamy 3-5 razy, zwiększając stopniowo liczbę i tempo.
Bez względu na wiek pojawienia się, wszystkie zaburzenia negatywnie wpływają na kształtowanie się osobowości dziecka, a w szczególności na rozwój kontaktów społecznych i poznawanie świata. Prawie wszystkie dzieci z zaburzeniami wymowy mają kłopoty w nauce, w szczególności w zakresie czytania i pisania.
2. Ćwiczenia usprawniające narządy wzroku i słuchu
Dla sprawnego przebiegu rozwoju mowy dziecka oraz doskonalenia trudnych procesów czytania i pisania potrzebne jest sprawne działanie analizatorów: wzrokowego, słuchowego i kinestetyczno-ruchowego.
Dziecko, które wykazuje wybiórcze zaburzenia funkcji spostrzegania wzrokowego, przejawia trudności:
- w różnicowaniu kształtów graficznych, zapamiętywaniu i odwzorowywaniu z modelu lub z pamięci;
- w rozpoznawaniu znaków i przedmiotów zbliżonych wielkością, kształtem.
Prócz tego, rozumiejąc znaczenie litery i cyfry jako symbolu, posługuje się nimi nieprawidłowo jako znakiem graficznym. Dziecko takie myli:
- litery różniące się niuansami graficznymi, jak: a – o, m – n, l – f, ł; e – c;
- litery o kształcie zbliżonym, a różnym położeniu w stosunku do osi pionowej, np: p – g, d – b lub osi poziomej, np: u – n, b – p, d – g;
- odwraca kolejność liter w wyrazach, np. pan – nap;
- opuszcza drobne elementy graficzne;
- łuki przekształca w kąty ostre lub rozwarte;
- pisze litery wybiegające poza linie, nierówne, rozchwiane;
- robi za duże lub za małe odstępy między literami.
W konsekwencji tego, w późniejszych latach obserwuje się trudności w nauce, pojawiają się liczne błędy ortograficzne. Dzieci z całościowo obniżonym poziomem spostrzegania mają poważne kłopoty z rozróżnianiem wszelkich kształtów. Nie mogąc rozróżnić kształtów pojedynczych liter, znacznie gorzej radzą sobie z graficznym układem liter w wyrazie.
Ćwiczenia podnoszące poziom analizy i syntezy wzrokowej:
- Kierowanie spostrzeżeniami dziecka od najmłodszych lat. Zwracanie uwagi na różne szczegóły w otoczeniu. Zachęcanie do zabaw, takich jak: rysowanie, budowanie i konstruowanie według wzoru. Porównywanie i różnicowanie obrazków z dużą ilością szczegółów.
- Ćwiczenia w czytaniu i pisaniu (przepisywaniu) z naciskiem na ujmowanie globalnie wyodrębnionej części lub całości wyrazu.
Jednym z warunków opanowania umiejętności czytania i pisania jest sprawne funkcjonowanie analizatora słuchowego. Jego budowa obejmuje:
- receptor bodźców (ucho);
- drogę doprowadzającą bodźce (nerwy słuchowe);
- część korową, odbierającą i poddającą przeróbce podniety słuchowe.
Dla dzieci w wieku przedszkolu prowadzone są ćwiczenia słuchowe.
- dla trzylatków – porównywanie różnych głosów (np. zwierząt, pojazdów),
- dla czterolatków – kontynuowanie ćwiczeń słuchowych zapoczątkowanych z dziećmi 3-letnimi,
- dla pięciolatków – naśladowanie słyszanych głosów (wyodrębnianie głoski w wyrazie, zwłaszcza w nagłosie),
- dla sześciolatków – rozwijanie słuchu przez dostrzeganie, rozpoznawanie i różnicowanie dźwięków z otoczenia (np. barwy głosu, instrumentu); wyróżnianie, rozpoznawanie i powtarzanie głosek.
Słuch fonematyczny to zdolność precyzyjnego słyszenia i różnicowania dźwięków mowy. Dziecko musi wyodrębnić z potoku mowy wyrazy, w wyrazach – sylaby, w sylabach – głoski, a także uchwycić kolejność głosek w wyrazie. Musi też odróżnić poszczególne głoski, a zwłaszcza głoski dźwięczne, od ich bezdźwięcznych odpowiedników. Ma to bowiem znaczenie nie tylko dla formy, ale też treści wypowiedzi (np. mylenie wyrazów: koza-kosa, domek-Tomek ). To dotyczy także różnicowania takich głosek, jak: r-l, s-sz, z-ż, c-cz
(rak-lak, kasa-kasza).
Rozwój analizatora słuchowego postępuje szybciej niż rozwój aparatury artykulacyjnej. Gdy dziecko zaczyna mówić, jego analizator słuchowy jest już w zasadzie gotowy do różnicowania prawie wszystkich dźwięków . W mowie otoczenia dziecka występuje wzór danego dźwięku. Brak sprawności artykulacyjnej utrudnia dokładne powtarzanie go, stąd dziecko zastępuje go tym, który umie już wypowiedzieć, a który jest łatwiejszy artykulacyjnie (zamiennik dźwiękowy). Przestaje szukać innej artykulacji, bo ta, którą się posługuje jako zbliżona do usłyszanej – całkowicie je zadowala. Jeśli takie zamienniki utrwalają się, dziecko nie tylko wadliwie mówi, ale potem ma kłopoty z pisaniem i czytaniem.
Ćwiczenia podnoszące poziom analizy i syntezy słuchowej:
- Wsłuchanie się w ciszę – wyłapywanie dźwięków z otoczenia, np. kapanie wody, tykanie zegara, szum samochodu, granie radia.
- Rozpoznawanie instrumentów po dźwięku – można nagrać na taśmę magnetofonową kilka instrumentów, np. gitarę, talerze, pianino, flet, cymbałki, w różnej kolejności.
- Rozpoznawanie i naśladowanie głosów zwierząt, dźwięków wydawanych przez przedmioty.
- Odtwarzanie za pomocą układów graficznych (klocków, kredek) tempa i ilości uderzeń.
- Wyklaskiwanie rytmu piosenki, wierszyka.
- Zabawa w kończenie słów – podajemy sylabę, np. „ko-” i eksponujemy obrazek „korale”, dziecko dopowiada brakującą część wyrazu;
- Wyszukiwanie w otoczeniu przedmiotów, których nazwy zaczynają się na daną głoskę, np. buty, butelka, budzik, beret.
- Domino obrazkowo-głoskowe, wyszukiwanie ciągu obrazków tak, aby ostatnia głoska wyrazu była początkową głoską następnego.
- Tworzenie nowego wyrazu z pierwszych głosek przedmiotów przedstawionych na obrazkach, np. Sowa – Ul – Mak (sum), Rak – Osa – Kot (rok).
- Wyszukiwanie obrazków różniących się jedną głoską, np. rak – mak, laska – maska.
- Odróżnianie mowy prawidłowej od nieprawidłowej, np. wymawiamy szereg wyrazów zaczynających się na [sz] lub [s], dziecko klaszcze, gdy usłyszy błąd, np. „safa” zamiast „szafa”.
Bibliografia:
- E. Chmielewska: Zabawy logopedyczne i nie tylko. Poradnik dla nauczycieli i rodziców. Kielecka Oficyna Wydawnicza MAC, Kielce 1996, s. 7-60
- G. Demel: Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola. WSiP, Warszawa 1998
- E. Stecka: Wczesne rozpoznawanie i leczenie zaburzeń mowy. (W:) E. Chmielewska: Zabawy logopedyczne i nie tylko. Poradnik dla nauczycieli i rodziców. Kielecka Oficyna Wydawnicza MAC, Kielce 1996
- E. Spałek, C. Piechniewicz-Kułakowska: Jak pomóc dziecku z wadą wymowy. Wydawnictwo „Impuls”, Kraków 1996.