Blog

Zasady dydaktyczne i ich zastosowanie w pracy logopedycznej

Zasady nauczania według K.Sośnickiego to” najogólniejsze prawidła, których nauczyciel powinien przestrzegać we wszystkich swoich szczegółowych zabiegach dydaktycznych”. Zabiegi te obejmują każdą czynność nauczyciela i równocześnie wpływają na taką lub inną postać kształcenia się ucznia, zależną od systemu dydaktycznego stosowanego przez nauczyciela. Z kolei przez zasady nauczania Cz.Kupisiewicz rozumie normy postępowania dydaktycznego, których przestrzeganie pozwala nauczycielowi zaznajamiać uczniów z podstawami usystematyzowanej wiedzy, rozwijać ich zainteresowania i zdolności poznawcze, wpajać im określone poglądy i przekonania oraz wdrażać do samokształcenia. Tak rozumiane zasady służą realizacji ogólnych celów kształcenia i obowiązują w pracy szkół różnych typów i szczebli oraz w zakresie różnych przedmiotów nauczania. Podobne stanowisko zajmuje K.Kruszewski. Uważa on, że zasady nauczania to reguły organizowania i prezentowania wiadomości, nieco dokładniej: ogólne normy postępowania nauczyciela w czasie przygotowania i prowadzenia lekcji umożliwiające uwzględnienie jednocześnie informacji z wielu źródeł i utrzymanie kierunku czynności uczenia się uczniów. Autor ten wskazuje, zarazem, że zasady nauczania nie powinny być ani zbyt ogólne, ani zbyt szczegółowe. Przystąpmy zatem do scharakteryzowania poszczególnych zasad dydaktycznych.

ZASADA POGLĄDOWOŚCI Jest to jedna z najwcześniej sformułowanych, a zarazem najpowszechniej uznawanych zasad nauczania. Jej przestrzeganie przez nauczyciela ma się przyczynić do usunięcia z procesu nauczania- uczenia się wszelkiego werbalizmu, tj. zastępowania przedmiotów przez otaczające je, ale często nie znane uczniom wyrazy. Zasada poglądowości akcentuje wielozmysłowy kontakt ucznia z poznawaną rzeczywistością. Powoduje ona powstawanie w naszej świadomości zmysłowego obrazu zjawisk w postaci spostrzeżeń i wyobrażeń, na który składają się wrażenia wzrokowe, węchowe, smakowe i dotykowe. Zasada ta podkreśla konieczność zdobywania wiedzy o rzeczywistości poprzez bezpośrednie poznanie rzeczy, zjawisk i procesów lub pośrednie ich poznanie w postaci środków dydaktycznych, takich jak: obrazy, modele, wykresy, tabele itp. Również przy opanowywaniu umiejętności dużą rolę odgrywa poglądowość, zwykle w formie pokazu odpowiednich czynności, gdyż ułatwia zrozumienie istoty i sposobu wykonania czynności przy nauczaniu działania, a tym samym przyspiesza ich opanowanie. Z zasady poglądowości F.A.Diesterweg wyprowadził następujące zalecenia praktyczne dla nauczycieli: – Przechodź od bliskiego do dalekiego ! – Przechodź od prostego do złożonego ! – Przechodź od łatwiejszego do trudniejszego ! – Przechodź od znanego do nieznanego ! Podsumowując, należy zaznaczyć, że racjonalne posługiwanie się zasadą poglądowości nie prowadzi do eliminowania słowa mówionego czy pisanego z procesu nauczania- uczenia się, lecz wyznacza mu jedynie właściwe miejsce w tym procesie: nie pozwala mianowicie, aby słowo zastępowało rzeczywistość tam, gdzie nie jest to wskazane ze względów psychologicznych i dydaktycznych.

ZASADA PRZYSTĘPNOŚCI W NAUCZANIU (zasada stopniowania trudności) Zasada przystępności, zwana niekiedy zasadą stopniowania trudności, oznacza konieczność dostosowania materiału ucznia, metod kształcenia i środków dydaktycznych do poziomu rozwoju i możliwości psychofizycznych uczniów, dzięki czemu opanowują oni wiadomości i umiejętności przy wysiłku dostosowanym do tych możliwości. Dlatego znajomość uczniów, którym chcemy przekazać wiadomości czy umiejętności determinuje powodzenie pracy dydaktycznej. Omawiana zasada formułuje postulaty odnoszące się zarówno do treści, metod, jak i środków kształcenia. Realizując zasadę przystępności, dobieramy sposób ujęcia treści i środków dydaktycznych – zarówno pod względem zakresu, jak i jakości – do poziomu rozwoju umysłowego uczniów całej klasy, do ich dotychczasowego doświadczenia życiowego i możliwości opanowania przez nich materiału. Także z zasady przystępności w nauczaniu wynika szereg bardziej od niej szczegółowych reguł dydaktycznych. Już Komeński , który uważał przystępność materiału za warunek konieczny skuteczności procesu nauczania, równie istotny jak poglądowość, sformułował następujące reguły: – realizację treści rozpoczynać od tego, co jest uczniom znane, bliskie do tego, co jest nieznane, dalekie; – przechodzić w procesie kształcenia od tego, co jest dla uczniów łatwiejsze, do tego, co trudniejsze; – w procesie nauczania – uczenia się uwzględniać różnice w tempie pracy i stopniu zaawansowania poszczególnych uczniów; – w procesie kształcenia należy brać pod uwagę poziom całej klasy i nie przeciążać uczniów nadmiarem zadań.

ZASADA ŚWIADOMEGO I AKTYWNEGO UDZIAŁU UCZNIÓW W PROCESIE NAUCZANIA- UCZENIA SIĘ Zasada ta należy do najpowszechniejszych i najważniejszych norm dydaktycznych postępowania nauczyciela i uczniów. Byłaby zatem zasadą nauczania i zasadą uczenia się. Według Okonia – wiąże się ona z uwzględnieniem trzech czynników: – świadomego stosunku uczniów do celów uczenia się, – świadomego i aktywnego udziału uczniów w nabywaniu wiadomości i umiejętności, – świadomej i aktywnej autokontroli i samooceny osiąganych efektów uczenia się. Zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie kształcenia sprowadza się przede wszystkim do postulatu uświadamiania i wyjaśniania im celów zadań i znaczenia nauki danego przedmiotu szkolnego, każdego tematu zajęcia. Cel ten należy podawać uczniom w przystępnej i zrozumiałej dla nich formie, zmierzając do tego, aby najbliższe cele starali się oni formułować samodzielnie. Świadoma aktywność jest możliwa tylko wtedy, kiedy uczeń jako sprawca zna nie tylko cel działania i wie, jak do jego realizacji należy dążyć, ale chce ten cel osiągnąć. Świadomy i aktywny udział uczących się można osiągnąć, gdy nauczyciel: – odwołuje się do doświadczeń życiowych, potrzeb i zainteresowań poznawczych uczniów i umiejętnie je wykorzystuje w procesie kształcenia; – wywołuje pozytywną motywację do nauki i zachęca i mobilizuje uczniów do wysiłku; – stosuje metody kształcenia wdrażające uczniów do samodzielnego zdobywania wiedzy i do samodzielnego myślenia i działania; – systematycznie uświadamia uczniom ich postępy w realizacji celów kształcenia. Uogólniając, możemy przyjąć, że zasada świadomej aktywności uczniów w procesie dydaktycznym polega na takim organizowaniu i realizowaniu procesu kształcenia, w którym nauczyciel systematycznie uświadamia uczniom cele kształcenia, stara się przekonać o ich wartości i odpowiednio motywuje uczniów do osiągania pozytywnych wyników uczenia się. Zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania- uczenia się wymaga od nauczyciela, aby w żadnym wypadku nie zastępował pracy uczniów własną pracą.

ZASADA SYSTEMATYCZNOŚCI Systematyczność jest jedną z zasad decydujących w sposób istotny o skuteczności świadomych poczynań ludzi. Zasada systematyczności w kształceniu podkreśla konieczność realizacji procesu nauczania – uczenia się w ściśle logicznym porządku i odnosi się do pracy nauczyciela i uczniów. Nauczyciel winien konsekwentnie kierować pracę uczniów w celu opanowania przez nich systemu wiedzy i umiejętności. Uczeń zaś w procesie uczenia się powinien systematycznie przyswajać wiadomości i umiejętności oraz systematycznie je utrwalać. Zasada ta ma szeroki zakres i reguły z niej wynikające odnoszą się zarówno do przebiegu procesu nauczania – uczenia się, jak też do realizacji treści kształcenia. Systematyczność w układzie treści kształcenia oznacza uporządkowanie ich w taką strukturę, która respektuje związki i cechy poszczególnych elementów treściowych, a jednocześnie stanowi pewną logiczną całość. Systematyczność w kształceniu ogólnym ułatwia ignorowanie wiedzy w spójny układ i zarazem czyni ją operatywną i trwalszą. W realizacji zasady systematyczności nauczyciel powinien pamiętać o następujących regułach: – treść kształcenia należy realizować we właściwej kolejności, zgodnie z logiką przedmiotu; – stale nawiązując do materiału opanowanego, wiązać jego poszczególne partie w całość w celu zintegrowania wiedzy w świadomości uczniów; – podkreślać zagadnienia główne i istotne, co pozwoli uczniom uzyskać podstawy szerokiego systemu wiedzy; – należy dążyć do usystematyzowania materiału nauczania przez respektowanie związków rzeczowych i logicznych oraz odpowiednio ich hierarchizację; – należy umożliwić uczniom poznanie struktury omawianego zagadnienia poprzez podzielenie materiału na sensowne fragmenty i kolejnego ich opanowania w ciągłym nawiązaniu do jakichś całości; – należy przechodzić do opracowania nowego materiału po gruntownym przyswojeniu poprzedniego materiału; na każdym etapie przyswajania wiadomości należy systematyzować i uogólniać, głownie zaś przy końcu tematu i na końcu działu programu nauczania; – należy wdrażać uczniów do pracy samodzielnej oraz stwarzać im możliwości wykonywania zadań wymagających dłuższego i systematycznego wysiłku. Zasada ta zaleca również nauczycielowi systematyczne przygotowywanie się do zajęć i staranną analizę tematu każdej lekcji, równomierne zadawanie uczniom prac domowych, częste stosowanie sprawdzianów i oceny wyników nauczania. Można więc stwierdzić, że im więcej czynności dydaktycznych nauczyciel wykonuje planowo i systematycznie, tym większe jest prawdopodobieństwo, że jego praca będzie rzeczywiście skuteczna.

ZASADA TRWAŁOŚCI WIEDZY UCZNIÓW Pamięć człowieka ma charakter wybiorczy: nie pamiętamy wszystkiego, lecz tylko to co szczególnie jest dla nas ważne i interesujące. Ponadto w pewnych przypadkach zapamiętywanie mimowolne może być bardziej produktywne niż zapamiętywanie dowolne, zamierzone. Reguły dydaktyczne dotyczące realizacji tej zasady: – przygotowując uczniów do zaznajomienia się z nowym materiałem nauczania, musimy odpowiednio ukierunkować ich zainteresowania i wytworzyć pozytywne motywy uczenia się. -zaznajamianie dzieci i młodzieży z nowymi treściami powinno być tak przygotowane pod względem organizacyjnym i dydaktycznym, aby uczniowie brali w tym procesie możliwie aktywny udział. -ćwiczenia mające na celu utrwalenie przerobionego uprzednio materiału można stosować dopiero po sprawdzeniu, czy wszyscy uczniowie dobrze zrozumieli ów materiał. -częstotliwość powtórzeń powinna być zgodna z przebiegiem krzywej zapominania. -ważną formułą utrwalania jest systematyzowanie wiadomości połączone z samodzielnym odtwarzaniem ich przez uczniów ( należy zwrócić uwagę aby uczniowie zapamiętywali przede wszystkim najważniejsze fakty). -nauczyciel powinien wdrażać uczniów do teoretycznej i jeśli to jest możliwe empirycznej weryfikacji omawianych praw zasad i reguł naukowych, gdyż tego rodzaju weryfikacja sprzyja ich trwałemu i operatywnemu opanowaniu. -ponieważ trwałość informacji nabywanych w formie układów logicznych jest większa niż trwałość wiadomości eksponowanych w postaci układów mało spójnych pod tym względem, przeto przedmiotem utrwalania powinno się czynić struktury merytorycznie spójne, owe konstrukcje nośne. -systematyczna kontrola wyników nauczania, połączona z uzasadnioną oceną pracy uczniów, wpływa korzystnie na trwałość wiedzy opanowywanej przez nich zarówno podczas zajęć lekcyjnych, jak pozalekcyjnych i pozaszkolnych. Kontrola i ocena wyników nauczania powinna: Dostarczać nauczycielowi informacji o efektywności jego pracy; Umożliwiać uczniowi porównanie własnych postępów w nauce szkolnej z postępami kolegów z danej grupy czy klasy; Dostarczać rodzicom lub opiekunom ucznia danych o ocenie jego pracy przez nauczycieli; Być dla ucznia czynnikiem pobudzającym do pracy, mobilizującym do dalszej intensywnej nauki; Pomagać uczniowi w dostrzeganiu zarysowujących się i narastających braków w opanowaniu przerabianego w szkole materiału, a następnie w ich likwidowaniu; Stanowić podstawę procesów selekcyjnych o charakterze zarówno wewnątrzszkolnym (promocja z klasy do klasy w szkole danego szczebla i typu), jak kodeńskiego międzyszkolnym (przejście do szkoły innego szczebla lub typu);

Odzwierciedlać jakość i zakres kompetencji uzyskanych przez absolwenta szkoły. Spróbujmy teraz niektóre z tych zasad odnieść bezpośrednio do pracy logopedycznej. Zasada systematyczności wymaga, aby nauczanie poszczególnych dźwięków odbywało się według określonej kolejności działań. Każdy ćwiczony dźwięk musi przejść przez pewne etapy, a więc przygotowanie narządów artykulacyjnych, wywołanie dźwięku w izolacji, połączenie go z samogłoską na początku wyrazu, w środku i na końcu, dalej- ze spółgłoskami, także w nagłosie, śródgłosie i wygłosie. Potem następują zdania, opowiadanie
obrazków itd. Dopiero po utrwaleniu tego dźwięku możemy przejść do następnego. Zasada ta odnosi się do rytmiczności pracy..Jeśli sami będziemy lekceważyć ćwiczenia, opuszczać je, nie możemy oczekiwać od dziecka, że podejdzie ono serio do pracy. Każda rozpoczęta robota musi być konsekwentnie doprowadzona do końca. Zasada stopniowania trudności nakazuje rozpoczynać od tego, co dla dziecka najłatwiejsze. Trudny dźwięk od razu je zniechęci. Dziecko musi widzieć efekty swej pracy i odnosić sukcesy.. Na przykład jeśli dziecko sepleni, a równocześnie wadliwie wymawia r, to łatwiejszym do opanowania dźwiękiem okaże się sz. Toteż od tej głoski rozpoczniemy ćwiczenia, a w ich trakcie prowadzimy już przygotowanie do r. Niekiedy używamy łatwiejszego dźwięku jako „wejścia” w dźwięk trudniejszy, swoistego dlań oparcia, na przykład t,d,n jako przygotowania do wibracji języka, niezbędnej przy r. Zasada utrwalania dyktuje konieczność powtarzania zdobytych umiejętności tak długo, aż doprowadzi się do nawyku. Nie wystarczy więc wywołać daną głoskę i poprzestać na tym, że dziecko potrafi prawidłowo powtórzyć. Musimy te głoskę ćwiczyć w różnych układach i kontekstach, utrwalać poprzez opowiadanie ilustracji, recytowanie wierszy, a przede wszystkim w mowie spontanicznej, nie kontrolowanej. W pracy logopedycznej ważną zasadą jest indywidualizacja. Do każdego dziecka inaczej podchodzimy, nawet wtedy, gdy ćwiczy ono w zespole. Każde dziecko jest inne; nawet przy tej samej wadzie u jednego widać szybkie postępy, drugie pracuje wolniej. Zasada aktywnego i świadomego udziału pomaga dziecku zrozumieć potrzebę ćwiczeń i udział w
zajęciach. Bez jego zainteresowania i mobilizacji woli nie sposób uzyskać szybkich i pozytywnych efektów. W pracy zespółów korekcyjnych stosujemy kilka typów jednostek dydaktycznych. Mogą to być, na przykład, zajęcia poświęcone wyłącznie ćwiczeniom usprawniającym narządy artykulacyjne albo ćwiczeniom specjalnym, to jest potrzebnym do wywołania danej głoski. Mogą to być zajęcia wywołujące daną głoskę, np. s. Aby wyćwiczyć taką podstawową głoskę, trzeba na to zwykle poświęcić trzy jednostki dydaktyczne. Dalsze służyć będą wywoływaniu i utrwalaniu głosek z zapoczątkowanego szeregu lub grupy. Mogą to być wreszcie jednostki dydaktyczne poświęcone już tylko utrwalaniu przez opowiadanie, zgadywanki, uzupełnianie zdań, rebusy, zabawy. Dziec, u których stwierdzamy wadę wymowy, wymagają pracy korekcyjnej w formie ścisłej. Zajęcia w formie zabawowej prowadzimy dopiero wówczas, gdy następuje utrwalanie wywołanych głosek; takie zajęcia prowadzimy już z całą grupą w ramach tzw. ćwiczeń ortofonicznych. Tutaj inwencja nauczycielki i samych dzieci jest nieograniczona. Ale i sam materiał do ćwiczeń korekcyjnych jest tylko zbiorem przykładów, tworzywem podstawowym. Można i należy go wzbogacać, rozwijać doskonalić. Nie wolno natomiast odbiegać od reguł metodycznych, a zwłaszcza wskazanej kolejności postępowania w obrębie każdej głoski, szeregu lub grupy.

 

Bibliografia:

  • Kupisiewicz, Cz. Podstawy dydaktyki ogólnej, Warszawa 1996 Sośnicki, K.
  • Dydaktyka ogólna, Toruń 1948 Kruszewski, K. Zasady nauczania. W: Kruszewski K (red.) Sztuka nauczania.
  • Czynności nauczyciela. Warszawa 1991 Demel, G, Minimum dydaktyczne nauczyciela przedszkola, Warszawa 1998
Shopping Cart