Dzięki komunikacji niewerbalnej- poprzez mimikę, postawę ciała, zachowanie w przestrzeni, sposób wypowiedzi (ton, modulacja głosu, pauzy, rytm) itp. wyrażamy nasze potrzeby i emocje.
Ten pierwotny sposób komunikacji w późniejszym czasie zostaje zastąpiony w dużej mierze przez przekazy słowne. Tak się jednak często nie dzieje (lub następuje w ograniczonym zakresie) w przypadku dzieci z poważnymi zaburzeniami rozwojowymi. Dla nich często nadal dominującym sposobem komunikowania się z otoczeniem będą przekazy niewerbalne.
Kiedy mamy do czynienia z konkretnym dzieckiem i próbujemy zdecydować jaki system komunikowania się wykorzystać, to nie powinno być problemu typu „albo mowa – albo gesty”. Mowa czynna z jednej strony, a język znaków i symboli z drugiej, powinny być traktowane jako dwa krańce jednego continuum. Różne informacje czy komunikaty można umiejscowić w różnych punktach tego continuum.
Posługiwanie się mową powinno zawsze zajmować pozycję priorytetową- rodzice i nauczyciele powinni stale mówić do dziecka i zachęcać je do mówienia. Jednak nawet w przypadku dzieci, które są w stanie nauczyć się mówić, wciąż przydają się elementy języka migowego czy obrazkowego oraz gesty wspomagające mowę. W ten sposób eliminowane są, przerwy w komunikowaniu się. W polskich szkołach, placówkach opiekuńczo-wychowawczych, poradniach logopedycznych coraz częściej uczy się dzieci i młodzież innych niż mowa sposobów komunikowania się, a są to:
Piktogramy- to zestaw 600 obrazków o wymiarach 10×10 centymetrów. Oryginalnie został on zaprojektowany w Szwecji. Podzielono go na kilkanaście kategorii obejmujących takie bloki jak: osoby, części ciała, ubranie, przedmioty, kuchnia, łazienka, jedzenie, owoce, zwierzęta, zabawki, ogród, pogoda, muzyka, sport, uczucia, zawody, pojazdy, miejsca, czynności, uroczystości, właściwości, stosunki przestrzenne, liczby i formy kontaktu, ograniczono natomiast liczbę pojęć abstrakcyjnych. Piktogramy są wyraziste i uproszczone, bez niepotrzebnych szczegółów. Obrazek podstawowy na piktogramie jest biały, a jego tło czarne. Pod każdym obrazkiem widnieją podpisy mówiące o znaczeniu danego symbolu. Zestaw piktogramów został przystosowany do polskich potrzeb w 1992 roku przez Marię Podeszewską z Centrum Metod Alternatywnych w Szczecinie. Jest on dostępny w Polsce dzięki jedynemu i oficjalnemu dystrybutorowi systemu piktogramów na teren Polski, którym jest Centrum Metod Alternatywnych.
Podobnym do piktogramów, jednak nieco bardziej złożony pod względem liczby i treści symboli jest PCS (Pictogram Communication Symbols). Składa się on z trzech tysięcy elementów. W systemie tym poszczególne pojęcia przedstawione są w formie rysunków zawierających więcej szczegółów niż piktogramy i wierniej ilustrujących poszczególne pojęcia. Niektóre symbole zostały przygotowane w kilku wariantach- ich wybór zależy od użytkownika systemu. Niektóre są w mniej, inne w bardziej abstrakcyjnej formie. Używając piktogramów, należy stosować stopniowanie trudności symboli i wprowadzać te, które dotyczą najbliższego otoczenia osoby. Można zacząć od symboli przedstawiających rodzinę, szkołę, pokarmy, odzież, przybory toaletowe, a następnie przejść do innych miejsc i czynności. Użytkownicy wskazują symbole palcem, nogą, specjalnym wskaźnikiem (umieszczonym na przykład na głowie) lub oczami. Kolejną metodą porozumiewania się jest System Komunikacji Symbolicznej Bliss, której twórcą jest Charles Bliss. Słowa i pojęcia są reprezentowane przez umowne symbole obrazowe. Rysunki składają się z prostych form geometrycznych (linii, kół, kwadratów, trójkątów itp.), które mają szerokie zastosowanie. Zasada tworzenia kolejnych symboli wynika ze związków logicznych i pokrewieństw treściowych przedstawianych pojęć i przedmiotów. Wszystkie znaki mają przypisane konkretne znaczenie, w przeciwieństwie do abstrakcyjnych znaków literowych, które dopiero złączone w wyraz coś oznaczają. Po złączeniu ze sobą kilku symboli powstają nowe znaczenia. Symbole można ujmować w kategorie i zaznaczać kolorami. Przy konstruowaniu wypowiedzi mogą one tworzyć pełne zdania, nawet zgodne ze składnią ojczystego języka użytkownika. Słownik podstawowych symboli Blissa obejmuje 2250 symboli i wyrażeń, reprezentujących ponad 4 tysiące słów. Symbole Blissa można podzielić na 4 kategorie. Pierwszą z nich obejmują piktogramy (przedstawiają konkretne przedmioty), drugą ideogramy (ilustrują pojęcia), trzecią symbole arbitralne (przedstawiają stronę gramatyczną przekazywanych informacji), a czwartą symbole międzynarodowe. Inny podział zawiera następujące kategorie: ludzie, rzeczy, uczucia, czynności, atrybuty oraz pojęcia.
Kolejnym ze sposobów alternatywnej komunikacji jest program językowy Makaton. Powstał on w Wielkiej Brytanii, a jego twórczynią jest Margaret Walker. Program jest stosowany obecnie na całym świecie, również w Polsce. Posługiwanie się Makatonem opiera się na założeniu, że efektywne wykorzystanie jakiegokolwiek sposobu komunikowania się, zależy w dużym stopniu od konsekwentnego realizowania go w środowisku osób posługujących się tym systemem. Słownictwo Makatonu opiera się na czterech podstawowych zasadach: pierwszą jest koncentrowanie się na nauce wąskiego zakresu kluczowych pojęć, które charakteryzuje wysoka funkcjonalność; drugą organizowanie słownictwa w porządku ważności komunikacyjnej w obrębie poziomów i według stopnia trudności (etapowa nauka słownictwa); trzecią zasadą jest personalizacja słownictwa i dostosowanie do indywidualnych potrzeb osób niepełnosprawnych komunikacyjnie i czwartą łączne wykorzystywanie mowy, znaków manualnych (gestów) i graficznych (symboli).
W metodzie każde nauczane pojęcie (Słownictwo Podstawowe lub Dodatkowe) ma swój odpowiedni znak manualny-gest oraz obraz w postaci prostego znaku graficznego-symbolu. Pozwala to na dostarczenie dodatkowej, wizualnej informacji o uczonym pojęciu, zwiększa jego zrozumienie. Znakom i/lub symbolom towarzyszy zawsze normalna, zgodna z regułami gramatyki mowa. Podczas posługiwania się tym programem wykorzystuje się również naturalne formy komunikacji niewerbalnej: mimikę i wyraz twarzy, kontakt wzrokowy, postawę ciała oraz dotyk.
Słownictwo Podstawowe zbudowane jest z podstawowych pojęć niezbędnych w życiu codziennym, które uczone są z gestami i/lub symbolami oraz mową. Podstawę słownictwa stanowi około 350 pojęć, usystematyzowanych w serie poszczególnych poziomów od 1-8, uzupełnionych w dodatkowy, fakultatywny poziom, znany jako 9 poziom.
Komunikację niewerbalną kieruje się do trzech grup jej użytkowników.
Pierwszą są osoby z zaburzeniami ekspresji językowej, które wykazują dobre rozumienie mowy, ale nie są zdolne wyrażać się za pomocą języka oraz mają ograniczone zdolności ruchowe najczęściej z powodu uszkodzenia mózgu, co objawia się niesprawnością motoryczną.
Drugą grupę stanowią osoby, które wymagają wsparcia językowego w zakresie porozumiewania się. W tym wypadku nauczanie alternatywnych form komunikowania się jest krokiem w kierunku rozwoju mowy. Komunikacja wspomagająca nie jest rozumiana tu jako substytut mowy. Jej celem jest zachęcenie, dodawanie odwagi w rozumieniu i wyrażaniu poprzez mowę. Do tej grupy zaliczamy dzieci z bardzo opóźnionym rozwojem języka, z dysfazją rozwojową.
Ostatnią grupę stanowią osoby, które stosują alternatywny system komunikacji przez całe życie z powodu głębokich zaburzeń rozwoju języka. W tym wypadku komunikowanie się poprzez mowę jest w znacznym stopniu ograniczone bądź niemożliwe. Należą do tej grupy osoby z autyzmem, upośledzone umysłowo w stopniu znacznym i głębokim, z agnozją audytywną czyli głuchotą językową oraz głuchotą.
oprac. Gabriela Peroutka
Bibliografia:
- Błeszyński J. (red.): Alternatywne i wspomagające metody komunikacji, Impuls, Kraków 2008
- Grycman M., Smyczek A. (red.): Wiem czego chcę! Z praktyki polskich użytkowników i terapeutów AAC, Mówić bez słów, Kraków 2004
- Lechowicz A.: Użytkownicy Systemu Komunikacji Symbolicznej Blissa twarzą twarz ze światem, [w:] Metody komunikacji alternatywnej w pracy z osobami niepełnosprawnymi, red. M. Piszczek, CMPPP MEN, Warszawa 1997
- Kaczmarek B.B: Makaton – język gestów i symboli, Stowarzyszenie „Mówić bez Słów”. Biuletyn, nr 2, Kraków 2003
Strony internetowe:
- www. makaton.pl
- www.aac.org.pl
- www.szkolabezbarier.org